11/7/2023

Ο Θεός

«…εἰς ἕνα Θεόν, Πατέρα, παντοκράτορα»

Η θεμελιώδης πίστη της χριστιανικής Εκκλησίας είναι πίστη στον ένα και ζωντανό Θεό.

«Ἄκουε, Ἰσραήλ˙ Κύριος ὁ Θεὸς ἡμῶν Κύριος εἷς ἐστι˙ καὶ ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς δυνάμεώς σου. Καὶ ἔσται τὰ ρήματα ταῦτα, ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαί σοι σήμερον, ἐν τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ψυχῇ σου˙ καὶ προβιβάσεις αὐτὰ τοὺς υἱούς σου καὶ λαλήσεις ἐν αὐτοῖς καθήμενος ἐν οἴκῳ καὶ πορευόμενος ἐν ὁδῷ καὶ κοιταζόμενος καὶ διανιστάμενος» (Δευτ. 6,4-7).

Σε αυτά τα λόγια από τον Νόμο του Μωυσή παραπέμπει ο Χριστός ως την πρώτη και μεγαλύτερη εντολή (Μαρκ. 12,29). Τα λόγια αυτά ακολουθούν τον κατάλογο των δέκα εντολών, οι οποίες ξεκινούν με παρόμοιο τρόπο: «Ἐγώ εἰμι Κύριος ὁ Θεός σου… οὐκ ἔσονταί σοι θεοὶ ἕτεροι πρὸ προσώπου μου» (Δευτ. 5,6-7).

Ο ένας Κύριος και Θεός του Ισραήλ αποκάλυψε στον άνθρωπο το μυστήριο του ονόματός Του.

«Καὶ εἶπε Μωυσῆς: … ἐρωτήσουσί με˙ Τί ὄνομα αὐτῷ; Τί ἐρῶ πρὸς αὐτούς; Καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς Μωυσῆν λέγων˙ Ἐγώ εἰμι ὁ Ὤν. Καὶ εἶπεν˙ οὕτως ἐρεῖς τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ˙ ὁ ὢν ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς. Καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς πάλιν πρὸς Μωυσῆν˙ οὕτως ἐρεῖς τοῖς υἱοῖς Ἰσραήλ˙ Κύριος ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν, Θεὸς Ἁβραὰμ καὶ Θεὸς Ἰσαὰκ καὶ Θεὸς Ἰακὼβ, ἀπέσταλκέ με πρὸς ὑμᾶς˙ τοῦτό μού ἐστιν ὄνομα αἰώνιον καὶ μνημόσυνον γενεῶν γενεαῖς» (Εξοδ. 3,.8-15).

Το όνομα του Θεού είναι «Γιαχβέ», που σημαίνει «Ἐγώ εἰμι ὁ Ὤν», ή «Εγώ είμαι αυτός που είμαι», ή «Θα είμαι αυτός που θα είμαι», η απλούστερα «Εγώ είμαι». Αυτός είναι ο αληθινός και ζωντανός Θεός, ο μόνος Θεός. Είναι πιστός και αφοσιωμένος στον λαό Του. Αποκαλύπτει σ’ αυτούς τον θείο και άγιο Λόγο Του˙ τους παρέχει το θείο και άγιο Πνεύμα Του. Αποκαλείται «Ἀδωνάι», που σημαίνει «Κύριος» και το άγιο όνομά Του, «Γιαχβέ». δεν προφέρεται ποτέ από τον λαό του Θεού, εξαιτίας της τρομακτικής του ιερότητας. Μόνο μία φορά τον χρόνο και μόνο στα Άγια των Αγίων του Ναού των Ιεροσολύμων, τολμούσαν οι υψηλότεροι αρχιερείς μονάχα να προφέρουν το θείο όνομα του Γιαχβέ. Σε όλες τις περιπτώσεις, οι άνθρωποι απευθύνονταν στον Γιαχβέ με τις λέξεις «Παντοδύναμος Κύριος», «Ύψιστος Θεός», «Κύριος Σαβαώθ».

Σύμφωνα με την Αγία Γραφή και την εμπειρία των αγίων της Παλαιάς, όσο και της Καινής Διαθήκης, ο Γιαχβέ είναι ο απόλυτα Άγιος. Αυτό σημαίνει ουσιαστικά πως είναι εντελώς έτερος και διαφορετικός από καθετί και καθέναν που υπάρχει.

Σύμφωνα με την βιβλική ορθόδοξη παράδοση, ακόμα και η φράση «ο Θεός υπάρχει» πρέπει να είναι φορτισμένη με το περιεχόμενο πως ο Θεός

Σύμφωνα με την Αγία Γραφή και την εμπειρία των αγίων τόσο της Παλαιάς, όσο και της Καινής Διαθήκης, ο Γιαχβέ είναι ο απόλυτα Άγιος. Αυτό σημαίνει ουσιαστικά πως είναι εντελώς έτερος και διαφορετικός από καθετί και καθέναν που υπάρχει.

Σύμφωνα με την βιβλική ορθόδοξη παράδοση, ακόμα και η φράση «ο Θεός υπάρχει» πρέπει να είναι φορτισμένη με το περιεχόμενο πως ο Θεός είναι τόσο μοναδικός και τέλειος που η ύπαρξή Του δεν μπορεί να συγκριθεί με καμία άλλη. Υπ’ αυτή την έννοια, ο Θεός είναι «επέκεινα κάθε υπάρξεως» ή «επέκεινα του είναι». Επομένως, θα υπήρχε μεγάλη απροθυμία, σύμφωνα με την ορθόδοξη διδασκαλία, να πει κανείς πως ο Θεός «υπάρχει» με τον τρόπο που καθετί υπάρχει, ή ότι ο Θεός είναι απλά «το υπέρτατο ον», στην ίδια όμως αλυσίδα των όντων μαζί με κάθε άλλο.

Με την ίδια αυτή έννοια, η ορθόδοξη διδασκαλία δεν θεωρεί την ενότητα ή μοναδικότητα του Θεού ως ανάλογη της μαθηματικής ή φιλοσοφικής αντίληψης για το «ένας»˙ ούτε θεωρεί πως η ύπαρξη, η αγαθότητα, η σοφία και όλες οι δυνάμεις και τα ιδιώματα που αποδίδονται στον Θεό είναι απλά ισοδύναμα με κάποια ιδέα που μπορεί να έχει ο άνθρωπος γι’ αυτά – έστω την υψηλότερη.

Ωστόσο, έχοντας αποστασιοποιηθεί από μια υπέρμετρα κατηγορηματική ή θετικιστική περί Θεού ιδέα ή αντίληψη, η Ορθόδοξη Εκκλησία -με βάση τη ζωντανή εμπειρία του Θεού στο πρόσωπο των αγίων- διακηρύσσει ταυτόχρονα και τα εξής: μπορεί κάλλιστα να ειπωθεί ότι ο Θεός υπάρχει τέλεια και απόλυτα ως ο Ένας, στο πρόσωπο του οποίου συμποσούται η τέλεια και απόλυτη ζωή, αγαθοσύνη, αλήθεια, αγάπη, σοφία, γνώση, ενότητα, αγνότητα, χαρά απλότητα˙ ο απόλυτος και υπερτελής εκφραστής κάθε έννοιας αγιότητας, αλήθειας και αγαθοσύνης, που μπορεί να έχει ο άνθρωπος. Είναι αυτός ακριβώς ο Θεός που πανθομολογείται επίσημα στη Λειτουργία του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου ως «…Θεὸς ἀνέκφραστος, ἀπερινόητος, ἀόρατος, ἀκατάληπτος, ἀεὶ ὦν ὡσαύτως ὦν».

Είναι αυτός ο Θεός -ο Γιαχβέ του Ισραήλ- που ο Ιησούς Χριστός διακήρυξε ως Πατέρα Του. Ο Παντοκράτωρ Θεός γνωρίζεται ως Πατέρας διά του Υιού Του, του Ιησού Χριστού. Ο Ιησούς δίδαξε στον άνθρωπο να προσφωνεί τον Παντοκράτορα Κύριο Σαβαώθ, με τον τίτλο του Πατέρα. Πριν από τον Ιησού, κανείς δεν τολμούσε να προσευχηθεί στον Θεό χρησιμοποιώντας το οικείο όνομα του Πατέρα. Ήταν ο Χριστός που είπε: «Έτσι να προσεύχεστε: Πάτερ ἡμῶν, ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς…».

Ο Ιησούς μπορούσε να αποκαλεί τον Θεό Πατέρα, διότι ήταν ο μονογενής Υιός Του. Οι χριστιανοί μπορούν να αποκαλούν τον Θεό Πατέρα, διότι δέχθηκαν δια του Χριστού το Άγιο Πνεύμα και καταστάθηκαν κι αυτοί υιοί Θεού.

«Ὅτε δὲ ἦλθε τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸν υἱὸν αὐτοῦ, γενόμενον ἐκ γυναικός, γενόμενον ὑπὸ νόμον, ἵνα τοὺς ὑπὸ νόμον ἐξαγοράσῃ, ἵνα τὴν υἱοθεσίαν ἀπολάβωμεν. Ὅτι δέ ἐστε υἱοί, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸ Πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τὰς καρδίας ὑμῶν, κρᾶζον˙ ἀββᾶ ὁ πατήρ. Ὥστε οὐκέτι εἶ δοῦλος, ἀλλ᾽ υἱός˙ εἰ δὲ υἱός, καὶ κληρονόμος Θεοῦ διὰ Χριστοῦ» (Γαλ. 4,4-7˙ είναι το αποστολικό ανάγνωσμα που ακούμε στην Ορθόδοξη Εκκλησία κατά την ακολουθία της Εορτής των Χριστουγέννων).

Επομένως, κανείς δεν είναι εκ φύσεως υιός Θεού και κανείς δεν μπορεί να αποκαλέσει εύκολα τον Θεό Πατέρα. Μπορούμε να το κάνουμε αυτό μόνο εξαιτίας του Χριστού και της δωρεάς του Αγίου Πνεύματος. Γι’ αυτό και στην ορθόδοξη θεία Λειτουργία διακηρύττουμε:

«Καὶ καταξίωσον ἡμᾶς δέσποτα, μετὰ παρρησίας, ἀκατακρίτως τολμᾶν ἐπικαλεῖσθαι σὲ τὸν ἐπουράνιον Θεόν Πατέρα καὶ λέγειν: Πάτερ ἡμῶν, ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς…».

Σπουδάζοντας την αποκάλυψη του Θεού Πατέρα αφενός μεν στη ζωή των ανθρώπων της Παλαιάς Διαθήκης και αφετέρου στη ζωή της Εκκλησίας στην Καινή, βλέπουμε πως υπάρχουν κάποιες ιδιότητες και ιδιώματα του Θεού που μπορεί ο άνθρωπος να τα συλλάβει. Πρώτα απ’ όλα, μπορεί εύκολα να διαπιστωθεί πως ο Θεός είναι Αγάπη, και πως σε όλες του τις ενέργειες μέσα στον κόσμο (και προς τον κόσμο) ο Θεός Πατέρας εκφράζεται, διά του Υιού και εν Αγίω Πνεύματι, ως Αγάπη.

«Αγαπητοί, ἀγαπῶμεν ἀλλήλους, ὅτι ἡ ἀγάπη ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστι, καὶ πᾶς ὁ ἀγαπῶν ἐκ τοῦ Θεοῦ γεγέννηται καὶ γινώσκει τὸν Θεόν. Ὁ μὴ ἀγαπῶν οὐκ ἔγνω τὸν Θεόν, ὅτι ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν. Ἐν τούτῳ ἐφανερώθη ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ἐν ἡμῖν, ὅτι τὸν υἱὸν αὐτοῦ τὸν μονογενῆ ἀπέσταλκεν ὁ Θεὸς εἰς τὸν κόσμον ἵνα ζήσωμεν δι᾿ αὐτοῦ. Ἐν τούτῳ ἐστὶν ἡ ἀγάπη, οὐχ ὅτι ἡμεῖς ἠγαπήσαμεν τὸν Θεόν, ἀλλ᾿ ὅτι αὐτὸς ἠγάπησεν ἡμᾶς καὶ ἀπέστειλε τὸν υἱὸν αὐτοῦ ἱλασμὸν περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν. Ἀγαπητοί, εἰ οὕτως ὁ Θεὸς ἠγάπησεν ἡμᾶς, καὶ ἡμεῖς ὀφείλομεν ἀλλήλους ἀγαπᾶν. Θεὸν οὐδεὶς πώποτε τεθέαται˙ ἐὰν ἀγαπῶμεν ἀλλήλους, ὁ Θεὸς ἐν ἡμῖν μένει καὶ ἡ ἀγάπη αὐτοῦ τετελειωμένη ἐστὶν ἐν ἡμῖν. Ἐν τούτῳ γινώσκομεν ὅτι ἐν αὐτῷ μένομεν καὶ αὐτὸς ἐν ἡμῖν, ὅτι ἐκ τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ δέδωκεν ἡμῖν. Καὶ ἡμεῖς τεθεάμεθα καὶ μαρτυροῦμεν ὅτι ὁ πατὴρ ἀπέσταλκε τὸν υἱὸν σωτῆρα τοῦ κόσμου. Ὅς ἂν ὁμολογήσῃ ὅτι Ἰησοῦς ἐστιν ὁ υἱὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ μένει καὶ αὐτὸς ἐν τῷ Θεῷ. Καὶ ἡμεῖς ἐγνώκαμεν καὶ πεπιστεύκαμεν τὴν ἀγάπην ἣν ἔχει ὁ Θεὸς ἐν ἡμῖν. Ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστί, καὶ ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καὶ ὁ Θεὸς ἐν αὐτῷ» (Α΄ Ιωάν. 4,7-16).

«… ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ἐκκέχυται ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν διὰ Πνεύματος Ἁγίου τοῦ δοθέντος ἡμῖν» (Ῥωμ. 5,5).

Ως Θεός πού είναι Αγάπη, ο Πατέρας μας «ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς» κάνει τα πάντα για τη ζωή και σωτηρία του ανθρώπου και του κόσμου. Και το κάνει αυτό γιατί είναι αγαθός και οικτίρμων, μακρόθυμος και φιλεύσπλαχνος, έτοιμος να συγχωρήσει και να παρέχει άφεση στα ανθρώπινα αμαρτήματα, προκειμένου ο άνθρωπος να γίνει μέτοχος της ζωής και της αγάπης του Θεού. Αυτά τα θεία ιδιώματα αναθυμόμαστε όταν ψάλουμε στην Εκκλησία, στο ξεκίνημα της θείας Λειτουργίας, τον αγιογραφικό ύμνο:

«Εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν Κύριον καί, πάντα τὰ ἐντός μου, τὸ ὄνομα τὸ ἅγιον αὐτοῦ˙ εὐλόγει, ἡ ψυχή μου, τὸν Κύριον καὶ μὴ ἐπιλανθάνου πάσας τὰς ἀνταποδόσεις αὐτοῦ˙ τὸν εὐιλατεύοντα πάσας τὰς ἀνομίας σου, τὸν ἰώμενον πάσας τὰς νόσους σου… Οἰκτίρμων καὶ ἐλεήμων ὁ Κύριος, μακρόθυμος καὶ πολυέλεος» (Ψαλμ. 102,1-3 και 8).

π. Θωμάς Χόπκο, Δόγμα και λατρεία Βασικό εγχειρίδιο για την ορθόδοξη πίστη, Τόμος: 1^ος, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2014