Μετάνοια ή Εξομολόγηση

Τι είναι Μετάνοια;
Η Μετάνοια είναι Μυστήριο, κατά το οποίο ο Θεός δια του Επισκόπου ή του ιερέως συγχωρεί τις μετά το Βάπτισμα αμαρτίες εκείνων που ειλικρινώς μετανοούν και τις ομολογούν.

Ποια είναι η αρχή του Μυστηρίου;
Όσοι έρχονταν στον Ιωάννη τον Βαπτιστή, ο οποίος «κήρυττε βάπτισμα μετανοίας προς συγχώρηση των αμαρτιών, εξομολογούνταν τις αμαρτίες τους» (Μάρκ. 1, 4-5). Οι Απόστολοι έλαβαν υπόσχεση από τον Ιησού Χριστό ότι θα τους δώσει εξουσία να συγχωρούν αμαρτήματα· γιατί ο Χριστός τους είπε: «Αλήθεια σας λέγω, ότι όσα δέσετε στην γη, θα είναι δεμένα στον ουρανό, και όσα λύσετε στην γη, θα είναι λυμένα στον ουρανό» (Ματθ. 18, 18). Και μετά την Ανάστασή Του ο Χριστός πραγματικά έδωσε στους Αποστόλους αυτή την εξουσία, όταν τους είπε: «Λάβετε Πνεύμα Άγιον· όποιου συγχωρείτε τις αμαρτίες θα του είναι συγχωρημένες· όποιου δεν του συγχωρείται θα μένουν ασυγχώρητες» (Ιω. 20, 22-23).

Τι απαιτείται από τον προσερχόμενο για εξομολόγηση, στο Μυστήριο αυτό της Μετάνοιας;
Συντριβή για τα αμαρτήματά του, διάθεση και υπόσχεση να διορθωθεί, πίστη στον Ιησού Χριστό και ελπίδα στο έλεός Του. Ο απόστολος Παύλος μας λέει: «Η λύπη, όπως την θέλει ο Θεός, παράγει μετάνοια, η οποία καταλήγει σε σωτηρία, για την οποία κανείς ποτέ δεν μετανοεί» (Β΄ Κορ. 7, 10). Ο Θεός λέει δια του προφήτου Ιεζεκιήλ. «Αν ο αμαρτωλός επιστρέψει από την αμαρτία του και πράξει νόμιμα και δίκαια, θα ζήσει» (Ιεζ. 33, 19). Και ο απόστολος Πέτρος λέει για τον Ιησού Χριστό: «Γι’ Αυτόν μαρτυρούν όλοι οι Προφήτες, ότι όποιος πιστεύει σ’ Αυτόν θα λάβει άφεση αμαρτιών δια του ονόματός Του» (Πραξ. 10, 43).

Υπάρχουν άλλα μέσα βοηθητικά για την Μετάνοια;
Υπάρχουν, όπως η νηστεία, η προσευχή και τα επιτίμια.

Τι είναι τα επιτίμια;
Η λέξη «επιτίμια» σημαίνει «επίπληξη», «τιμωρία». Βλ. Β΄ Κορ. 2, 6. Κάτω από αυτή την ονομασία νοούνται οι διάφορες πνευματικές ασκήσεις που δίνονται ειδικά σ’ έναν εξομολογούμενο κατά την δύναμή του, προς προφύλαξή του από νέες πτώσεις και στερέωσή του στην νέα ζωή που άρχισε με το Μυστήριο της Μετανοίας. Τέτοια επιτίμια είναι για παράδειγμα νηστείες πέρα από τις καθορισμένες, αναγνώσεις ειδικών πνευματικών αναγνωσμάτων, ελεημοσύνες ή και αποχή από την θεία Κοινωνία για ορισμένο χρόνο. Τα επιτίμια δηλαδή, είναι μέσα διορθωτικά και δεν συνδέονται με την σύσταση του Μυστηρίου της Μετανοίας.

Κάθε πότε πρέπει να εξομολογούμαστε;
Ο χριστιανός πρέπει πάντα να ζει την μετάνοια, το πένθος για τις αμαρτίες του, αλλά κάθε πότε θα παρουσιάζεται στον Επίσκοπο ή στον ιερέα για εξομολόγηση, αυτό δεν μπορεί να οριστεί. Θα προσέρχεται για εξομολόγηση όταν υπάρχει η προϋπόθεση για το Μυστήριο αυτό, δηλαδή ο πόνος για την αμαρτία που διέπραξε και ο πόθος να συγχωρεθεί η αμαρτία και να αποκατασταθεί η σχέση του με τον Θεό.

Ποιος τελεί το Μυστήριο της Μετανοίας ή της Εξομολόγησης;
Κανονικά το Μυστήριο αυτό το τελεί μόνο ο Επίσκοπος, αλλά επειδή δεν μπορεί να επαρκέσει για το πλήθος των πιστών, παραχωρεί την εξουσία αυτή και σε ορισμένους ιερείς, οι οποίοι διακρίνονται για την πνευματικότητά τους· γι’ αυτό και οι εξομολόγοι ιερείς λέγονται «πνευματικοί». Έτσι για να εξομολογήσει ένας ιερέας δεν αρκεί μόνο που είναι ιερέας, αλλά πρέπει να έχει και ειδική παραχώρηση από τον Επίσκοπό του για την διακονία αυτή. Και σε περιπτώσεις δυσκολιών στο έργο της εξομολόγησης ο ιερέας πρέπει να καταφεύγει στον Επίσκοπο, ο οποίος έχει και την ευθύνη για τις ψυχές των χριστιανών του ποιμνίου του.

Ο αδελφόθεος Ιάκωβος λέει, «Ἐξομολογεῖσθε ἀλλήλοις τὰ παραπτώματα» (βλ. Ιακ. 5, 16) Τι χρειάζεται, λοιπόν ο Επίσκοπος ή ο ιερέας για εξομολόγηση, αφού συμβουλεύει ο αδελφόθεος να εξομολογούμαστε οι χριστιανοί ο ένας στον άλλο τις αμαρτίες μας;
Τον λόγο αυτό του αδελφόθεου Ιακώβου τον επικαλούνται οι αιρετικοί, οι οποίοι αρνούνται την εξομολόγηση ως Μυστήριο. Και όμως ο άγιος Ιάκωβος εδώ μιλάει για την Εξομολόγηση ως Μυστήριο, γιατί στην περικοπή, όπου λέει τον λόγο αυτό μιλάει για το Ευχέλαιο· και στο Ευχέλαιο πρώτα γινόταν και εξαγόρευση αμαρτιών· γι’ αυτό και λέει ο αδελφόθεος Ιάκωβος για τον ασθενή που κάνει το Ευχέλαιο «και αν έχει διαπράξει αμαρτίες, θα του συγχωρεθούν» (Ιακ. 5, 15). Εννοείται ότι εξομολογήθηκε ο πιστός τις αμαρτίες για να συγχωρεθούν· (Βλ. τα όσα γράφουμε παρακάτω περί Ευχελαίου). Αλλά αφού το Ευχέλαιο το έκαναν οι Πρεσβύτεροι (βλ. Ιακ. 5, 14) σ’ αυτούς λοιπόν γινόταν και η εξαγόρευση των αμαρτιών. Λέει όμως ο άγιος Ιάκωβος στους πιστούς «να ἐξομολογεῖσθε ἀλλήλοις», ο ένας στον άλλο, «τις αμαρτίες σας», γιατί αυτός ήταν Επίσκοπος. Και ο Επίσκοπος έχει πνευματικά τέκνα και τους λαϊκούς αλλά και τους εξομολόγους ιερείς. Και μπορεί σαν πατέρας και των δύο να γράφει «ἀλλήλοις», μεταξύ σας. Συμβουλεύοντας λοιπόν, ο Επίσκοπος τους λαϊκούς να εξομολογούνται στους ιερείς τους, μπορεί να γράψει «να εξομολογείστε μεταξύ σας», στους ιερείς σας, και όχι σ’ εμένα τον Επίσκοπο, που είμαι μακριά σας. Έπειτα το «ἀλλήλοις» μπορεί να γράφεται για να αντιδιαστείλει ο αδελφόθεος τους Πρεσβυτέρους και τους λαϊκούς από τον Θεό: Εναντι του Θεού ή έναντι του Επισκόπου όλοι είμαστε «ἀλλήλοις».

Αρχιμανδρίτου Ιερεμίου Φούντα, Ορθόδοξη Κατήχηση,
Ενοριακό Ταμείο Έργων Φιλαδελφίας Ιερού Ναού Αγίου Ανδρέου Σαλαμίνος, Σαλαμίνα, 1990, σ. 202-205