Παρεκκλήσιο
Στην περιοχή και συνοικία Αμπελόκηποι των Αθηνών, που ονομάσθηκε έτσι αναμφισβήτητα από την σύνθεση των λέξεων «αμπέλια» και «κήποι», και που ήταν τουλάχιστον μέχρι τον περασμένο αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του αιώνα μας μια πυκνοφυτεμένη εξοχική τοποθεσία, βρίσκεται ο παλαιός μικρός ναός του Αγίου Αποστόλου Θωμά.
Η αρχική ονομασία του ναού ήταν Παναγία «Η Πεντελιώτισσα», αποτελεί δε ένα μεσαιωνικό κτίσμα, μετόχι άλλοτε όπως και η ονομασία δηλώνει, της Ιεράς Μονής Πεντέλης. Σε αυτό το αλαργινό ξωκλήσι ο Εθνικός μας ποιητής Κωστής Παλαμάς τέλεσε τον γάμο του με την Μαρία Βάλβη στις 27 Δεκεμβρίου 1887 και έγραψε το «Αγάπη μου θυμάσαι…»:
«Το αλαργινό θυμάσαι το ξωκλήσι
που αλλάξαμε του γάμου τα στεφάνια;
Ολόγυρα μου βούιζε το μελίσσι,
το μαρτυρούσε η μουρμουρίστρα η βρύση
κι ας το ’κρυβαν τριγύρω τα πλατάνια».
Το πως μετονομάσθηκε σε Άγιο Θωμά η μικρή «Πεντελιώτισσα», η οποία ήταν παραμελημένη και έρημος, πνιγμένη στα βάτα και τα αγκάθια, μας το αφηγείται σε ένα σωζόμενο σημείωμά του ο τότε ηγούμενος της Ιεράς Μονής Πεντέλης Αρχιμ. Διονύσιος Βερσής.
«Κατά τούτο το έτος (1867) κατά τον Μάρτιον, επήγε ο Σπύρος ο Πυρρής με μερικούς άλλους στο περιβόλι της Μονής και διασκέδαζον. Βλέποντες την εκκλησίαν είπον αστεϊζόμενοι: “Την διορθώνομεν αυτήν την εκκλησία;” Όλοι απήντησαν: “την διορθώνουμε”. Και αμέσως άνοιξαν κατάλογο συνδρομητών και την επιούσαν άρχισαν να καθαρίζουν το μέρος εργαζόμενοι μόνοι των. Κατόπιν ήλθον εις την Μονήν (ηγουμένευον εγώ), εζήτησαν την άδειαν (καθότι η εκκλησία ανήκεν εις την Μονήν), ωμιλήσαμεν, εσυμφωνίσαμεν και τους επέτρεψα. Τότε συνέδραμον και εγώ και πολλοί Χριστιανοί και εντός ολίγου έγινε η εκκλησία ως φαίνεται σήμερον.
Κατά δε τον Ιούλιον του αυτού έτους την εγκαινιάσαμεν. Τα εγκαίνια ετελέσθησαν δαπάνη της Μονής δια την κυριότητα, παρά του Μητροπολίτου Αθηνών Θεοφίλου. Δια να κάνωμεν δε και πανήγυριν την εγκαινιάσαμε κατά συμβουλή και απαίτηση ιδικήν μου εις μνήμη της ψηλαφίσεως του Θωμά. Κατ’ αυτόν τον τρόπον άρχισε και ο κόσμος να συνέρχεται και καθιερώθη πλέον η πανήγυρις του Θωμά ήτις τελείται κατ’ έτος».
Τα χρόνια περνούσαν, η πανήγυρις του Αγίου Θωμά καθιερώθηκε και πλήθος πολύ ερχόταν από το εσπέρας της προηγούμενης στο εκκλησάκι για να προσκυνήσει τον Άγιο, διανυκτερεύοντας κάτω από τα πεύκα, αλλά και για να πιεί από το νερό της Καισαριανής που αντλούσαν από το διερχόμενο παλιό υδραγωγείο δια μέσου του πηγαδιού που βρισκόταν 2-3 μέτρα δεξιά και έξω από το ιερό του ναϋδρίου προς την σημερινή οδό Παπαδιαμαντοπούλου, το οποίο δυστυχώς στη συνέχεια καλύφθηκε.
Τον χαρακτήρα της γιορτής τόνιζαν οι εφημερίδες, οι οποίες μέχρι και τα τελευταία προπολεμικά χρόνια καλούσαν τους χριστιανούς να συμμετάσχουν στην «παλαιά θρησκευτική εορτή λαϊκού χαρακτήρος εις τον ναόν Αγίου Θωμά εις το Γουδί παρά τον πευκόφυτον χώρον της εκκλησιας», συμπληρώνοντας πως «από πρωίας μέχρις εσπέρας θα παιανίζη η μουσική του δήμου».
Το 1904 ο ναός περιήλθε στην Ιερά Μονή Πετράκη και μέχρι το 1928 λειτουργούσε ως παρεκκλήσι της. Η περιοχή όμως σιγά-σιγά άρχισε να κατοικείται, οπότε το ναΰδριο έπαψε πλέον να είναι εξωκκλήσι. Έχοντας δε υπ’ όψη ότι η περιοχή θα κτιζόταν από τρεις Συνεταιρισμούς Αξιωματικών και Δημοσίων Υπαλλήλων, το 1928 ο Σύλλογος «Ιλίσσια – Παναθήναια» που συστάθηκε το 1919 και φρόντιζε το εκκλησάκι, με αίτησή του στον Αρχιεπίσκοπο Χρυσόστομο πέτυχε την αναγνώριση του ναϋδρίου σε Ενοριακό Ναό. Μέχρι να αναγνωριστεί ως Ενοριακός Ναός οι κάτοικοι της περιοχής υπάγονταν στον Άγιο Δημήτριο επί της Οδού Πανόρμου.
Τις λειτουργικές ανάγκες του ναού και πριν και μετά την αναγνώρισή του ως Ενοριακού εξυπηρετούσε ο μικρασιατικής καταγωγής πρόσφυγας ιερέας π. Γεώργιος Χατζηπαναγιώτου. Το προκεχωρημένον όμως της ηλικίας του καθώς και το άσθμα που τον βασάνιζε ανάγκασε το Σύλλογο που στο μεταξύ είχε ιδρυθεί να αναζητήσει και άλλον ιερέα. Έτσι μετά από σχετική έρευνα τοποθετήθηκε ως δεύτερος ιερέας ο π. Ηλίας Αποστολίδης, ο οποίος παρέμεινε ως προϊστάμενος του Αγίου Θωμά από το 1928 μέχρι το 1953 αναπτύσσοντας μεγάλη δραστηριότητα και εντυπωσιακό ενοριακό έργο. Μετατεθείς στη Ρωσική εκκλησία των Αθηνών παρέμεινε περί τα δύο έτη. Κατόπιν χειροτονήθηκε Επίσκοπος Μόντρεαλ και Καναδά με το όνομα Ανατόλιος και εστάλει από το Υπουργείο των εξωτερικών στον Καναδά για τη διαποίμανση των εκεί ευρισκομένων προσφύγων εκ Ρωσίας. Αργότερα και μετά από διαμαρτυρία της Ρωσικής Κυβερνήσεως, ανακλήθηκε και έκτοτε, μέχρι του θανάτου του, παρέμεινε στην Αθήνα στο σπίτι του στην οδό Αγίας Λαύρας κοντά στον Άγιο Θωμά για την ανέγερση του οποίου τόσο πολύ μόχθησε.
Το 1930, δύο χρόνια μετά την ίδρυση της ενορίας, ο πληθυσμός είχε αυξηθεί σημαντικά ούτως ώστε ο μικρός ναός να μην επαρκεί για να καλύψει τις ανάγκες των εκκλησιαζομένων. Έτσι με τη βοήθεια του συλλόγου «Ιλίσσια – Παναθήναια» μετά από σιωπηλή προφορική έγκριση έγινε η πρώτη επέκταση.
Τρία χρόνια αργότερα, το 1933, που η ανοικοδόμηση των τριών Συνεταιρισμών είχε αποπερατωθεί, οι κάτοικοι της συνοικίας επληθύνθησαν σε μεγάλο βαθμό ώστε να προκύπτει ανάγκη και νέας επέκτασης (με πρωτοβουλία του π. Ηλία Αποστολίδη), η οποία έγινε όπως και η πρώτη χωρίς άδεια και με σιωπηρή προφορική έγκριση αλλοιώνοντας όμως έτσι την εικόνα του παλαιού γραφικού ναϋδρίου. Η επέκταση έγινε υπό τον ευεργέτη Μιχάλη Σκαζίκη. Την πλακόστρωση πρόσφερε ο Σπύρος Τράμπας με παράλληλη οικονομική βοήθεια από τον Απόστολο Μπελτράν.
Στο παρεκκλήσιο του Αγίου Θωμά τελούνται όλες οι ακολουθίες τις καθημερινές.