14/7/2020

Ὁ ἄνθρωπος ὡς δημιούργημα τοῦ Θεοῦ

Ὁ ἄνθρωπος τὸ μικτὸν καὶ σύνθετον τοῦτο τοῦ Θεοῦ δημιούργημα ἐξ ὕλης καὶ πνεύματος, τοῦ δοθέντος διὰ τοῦ θείου ἐμφυσήματος, δι᾿ οὗ ἐγένετο ψυχὴ ζῶσα, πλάσμα λογικὸν καὶ ἐλεύθερον, εἶναι ἡ κορωνὶς τῆς κτίσεως, ὁ τοῦ Θεοῦ ἐπὶ γῆς ἐπίτροπος, τὸ κύριον ἀντικείμενον τῆς ἀμέσου προνοίας τοῦ Θεοῦ, ὁ ἑνωτικὸς κρῖκος τοῦ πνευματικοῦ καὶ ὑλικοῦ κόμου, ὁ στέφανος τῆς ὁρατῆς φύσεως, ὁ δημιουργηθεὶς τῇ ἕκτῃ ἡμέρᾳ, τῇ καὶ ἐσχάτως τῆς δημιουργίας, ἵνᾳ χρησιμεύσῃ ὡς γλῶσσα τῆς κτίσεως, ὡς μύστης καὶ ἐπόπτης τοῦ παντός, ὡς ἱερεὺς καὶ λειτουργὸς τοῦ Θεοῦ ἐν τῷ ἐπὶ γῆς ἁγιαστηρίῳ, ὡς κόσμος τῶν κόσμων. Οὕτως ὀνομάζουν τὸν ἄνθρωπον οἱ θεῖοι τῆς Ἐκκλησίας Πατέρες. Κατά τε τὴν Ἁγίαν Γραφὴν καὶ τὴν ἱερὰν παράδοσιν πιστεύομεν ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔλαβε τὴν ἀρχὴν διὰ γενέσεως, ἤτοι διὰ δημιουργίας, δι᾽ ἰδιαιτέρας μάλιστα δημιουργικῆς πράξεως: «Καὶ εἶπεν ὁ Θεὸς ποιήσωμεν ἄνθρωπον, κατ᾽ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ ὁμοίωσιν», ἐνῷ διὰ τὰ ἄλλα δημιουργήματα εἶπεν ὁ Θεὸς καὶ ἐγενήθησαν. Ἑπομένως ὁ ἄνθρωπος δὲν προῆλθεν αὐτομάτως ἢ δι᾽ ἁπλῆς τινος μεταμορφώσεως ἢ βαθμιαίας μεταβολῆς, οὐδὲ εἶναι τὸ ἐξαγόμενον γονέων καὶ τροφοῦ, χρόνου καὶ χώρου, ἀέρος καὶ ὕδατος, ἤχου καὶ φωτός, τροφῆς καὶ ἐνδυμασίας, διαίτης καὶ ἀγωγῆς καὶ τῶν τοιούτων, ἀλλ᾽ εἶναι ἀποτέλεσμα ἀνωτέρας αἰτίας, δημιούργημα τοῦ Θεοῦ, συγκείμενον ἐκ σώματος, ἤτοι χοός, καὶ πνεύματος, ἤτοι ψυχῆς λογικῆς καὶ ἀθανάτου. Συστατικὰ λοιπὸν τοῦ ἀνθρώπου εἶναι τὸ σῶμα καὶ ἡ ψυχὴ (ἢ τὸ πνεῦμα). Δισύνθετος λοιπὸν ὁ ἄνθρωπος κατὰ τὴν ὀρθὴν δόξαν τῆς Ἐκκλησίας. Τὸ δὲ πνεῦμα ἐν μὲν τῇ συναφείᾳ μετὰ τῆς ὕλης καὶ τῆς ὀργανικῆς ζωῆς, μεθ᾽ ἧς ἐγνοῦται ἀδιασπάστως, λέγεται ψυχή, ἐν δὲ τῇ ἀντιθέσει τούτου πρὸς τὸ σῶμα, λέγεται πνεῦμα. – Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς λέγει: «Οὐχ ἕτερον ἔχει παρʾ ἑαυτῇ ἡ ψυχὴ τὸν νοῦν, ἀλλὰ μέρος αὐτῆς τὸ καθαρώτερον» ἤτοι τὸ πνεῦμα ἢ ὁ νοῦς εἶναι τὸ ἀνώτερον μέρος τῆς ψυχῆς. Αὕτη δὲ εἶναι ἕν, μία οὐσία, ἀλλ᾽ ἔχει διαφόρους δυνάμεις, ἐνεργείας, ἰδιότητας, ἤτοι νοῦν, λόγον, αὐτεξούσιον, ἀθανασίαν κ.τ.λ. – «Καὶ τοῦτό ἐστι, λέγει ὁ Κριτόπουλος, ὡς ἀληθές, τὸ τριμερὲς τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς, κἂν ἄλλοι ἄλλως αὐτὸ διωρίσαντο. Καὶ κατὰ τοῦτό ἐστι καὶ λέγεται τοῦτο τὸ ζῶον «κατ᾽ εἰκόνα Θεοῦ», ὡς εἰκονίζον ἐν τῇ ψυχῇ τὸν ἐν Τριάδι Θεόν.

Ὁ μὲν γὰρ νοῦς εἰκονίζει τὸν νοῦν καὶ Πατέρα. Ὁ δὲ λόγος τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγον, ἡ δὲ ἀειπνοΐα, εἴτε οὗν ἀθανασία τῆς ψυχῆς, εἰκονίζει τὸ ἀθάνατον καὶ ζωοποιὸν τοῦ Θεοῦ Πνεῦμα. Αὕτη δὲ ἡ ψυχὴ μονοειδὴς οὗσα καὶ τὸ σῶμα κυβερνῶσα, εἰκονίζει τὸν ἕνα κατ᾽ οὐσίαν Θεόν». Σημειωτέον ὅμως ὅτι οὐδέποτε ταυτίζεται τὸ ἡμέτερον πνεῦμα μετὰ τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ, ὡς τοῦτο ἐπρέσβευον οἱ αἱρετικοὶ Γνωστικοί, Ἀπολλιναρισταὶ καὶ Πελαγιανοί, ἐξ ὧν προῆλθε καὶ ἡ κακοδοξία, ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι τρισύνθετος, ἤτοι ὅτι σύγκεiται ἐκ σώματος, ψυχῆς καὶ πνεύματος. Ἐπλάσθη δὲ ὁ ἄνθρωπος κατά τε τὸ σῶμα καὶ τὴν ψυχὴν τέλειος. Καὶ τὸ μὲν σῶμα ἔχει ἀρίστην τὴν κατασκευήν, ὀρθίαν τὴν στάσιν, θαυμάσιον τὸν ὀργανισμόν, ἐπιτηδειότατον πρὸς τὰς ἐπιστήμας, τὰς τέχνας καὶ τὰς ἐνεργείας τῆς ψυχῆς. Ὥστε καὶ αὐτὸς ὁ Λόγος ἀνέλαβε σῶμα ἀνθρώπινον, ἡ δὲ χάρις τοῦ Θεοῦ ἐπαναπαύεται ἐν αὐτῷ. Ἔντεῦθεν καταδηλοῦται καὶ ἡ ἐν τούτῳ ὑπεροχὴ τοῦ ἀνθρώπου καὶ ἡ ἰδιαιτέρα ἐνέργεια πρὸς δημιουργίαν αὐτοῦ, γενομένου ὄντως μικροῦ κόσμου ἐν τῷ μεγάλῳ κόσμῳ τοῦ Θεοῦ.

Ἡ δὲ ψυχὴ ἡ ζῶσα καὶ ἁπλῆ καὶ ἀσώματος καὶ λογικὴ καὶ νοερὰ καὶ ἀόρατος καὶ ἀθάνατος καὶ ἀσχημάτιστος αὕτη οὐσία ἐκοσμήθη διὰ τῶν θειοτέρων τελειοτήτων, εἰς τὸ εἶναι ἐλθοῦσα διὰ θείου ἐμφυσήματος ἐξ οὗ ἀποδεικνύεται ἡ σχέσις τοῦ ἀνθρώπου μετὰ τοῦ Θεοῦ, ἡ θρησκευτικότης. Ὁ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς γράφων περὶ τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου καὶ τῆς τελειότητος αὐτοῦ καὶ ἑρμηνεύων τὸ κατ᾽ εἰκόνα καὶ καθ᾽ ὁμοίωσιν λέγει: «Ἐπεὶ δὲ ταῦτα οὕτως εἶχεν, ἐξ ὁρατῆς τε καὶ ἀοράτου φύσεως δημιουργεῖ τὸν ἄνθρωπον οἰκείαις χερσί, κατ᾽ οἰκείαν εἰκόνα τε καὶ ὁμοίωσιν· ἐκ γῆς, μὲν τὸ σῶμα διαπλάσας ψυχὴν δὲ λογικὴν καὶ νοερὰν διὰ τοῦ oἰκείοy ἐμφυσήματος δοὺς αὐτῷ, ὅπερ δὴ θείαν εἰκόνα φαμέν. Τὸ μὲν γὰρ κατ᾽ εἰκόνα τὸ νοερὸν δηλοῖ καὶ τὸ αὐτεξούσιον. Τὸ δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν τὴν τῆς ἀρετῆς κατὰ τὸ δυνατὸν ὁμοίωσιν. Ἅμα δὲ τὸ σῶμα καὶ ἡ ψυχὴ πέπλασται, οὐ τὸ μὲν πρότερον, τὸ δὲ ὕστερον κατὰ τὰ Ὠριγένους ληρήματα, Ἐποίησεν οὐν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, ἄκακον, εὐθύν, ἐνάρετον, ἄλυπον, ἀμέριμνον, πάσῃ ἀρετῇ κατηγλαϊσμένον, πᾶσιν ἀγαθοῖς κομῶντα, οἷόν τινα κόσμον δεύτερον, ἐν μεγάλῳ μικρόν, ἄγγελον ἄλλον προσκυνητήν, μεικτόν, ἐπόπτην τῆς ὁρατῆς κτίσεως, μύστην τῆς νοουμένης, βασιλέα τῶν ἐπὶ γῆς, βασιλευόμενον ἄνωθεν, ἐπίγειον καὶ οὐράνιον, πρόσκαιρον καὶ ἀθάνατον, ὁρατὸν καὶ νοούμενον, μέσον μεγέθους καὶ ταπεινότητος, τὸν αὐτὸν πνεῦμα καὶ σάρκα, πνεῦμα διὰ τὴν χάριν, σάρκα διὰ τὴν ἔπαρσιν. Τὸ μὲν ἵνα μένῃ καὶ δοξάζῃ τὸν εὐεργέτην τῷ μεγέθει φιλοτιμούμενος.

Τὸ δὲ ἵνα πάσχων ὑπομιμνήσκεται καὶ παιδεύεται, ζῷον ἐνταῦθα οἰκονομούμενον, τουτέστι ἐν τῷ παρόντι βίῳ καὶ ἀλλαχοῦ μεθιστάμενον ἐν τῷ αἰῶνι τῷ μέλλοντι καὶ πέρας τοῦ μυστηρίου τῇ πρὸς Θεὸν νεύσει θεούμενον δὲ τῇ μετοχῇ τῆς θείας ἐλλάμψεως καὶ οὐχὶ εἰς τὴν θείαν μεθιστάμενον οὐσίαν.

Ψυχὴ τοίνυν ἐστίν, οὐσία ζῶσα, ἁπλῆ, ἀσώματος σωματικοῖς ὀφθαλμοῖς κατ᾽ οἰκείαν φύσιν ἀόρατος, ἀθάνατος, λογική τε καὶ νοερά, ἀσχημάτιστος, ὀργανικῷ κεχρημένη σώματι καὶ τούτῳ ζωῆς, αὐξήσεώς τε καὶ αἰσθήσεως καὶ γεννήσεως παρεκτική, οὐχ ἕτερον ἔχουσα παρ᾽ ἑαυτῇ τὸν νοῦν, ἀλλὰ μέρος αὐτῆς τὸ καθαρώτατον· ὥσπερ γὰρ ὀφθαλμὸς ἐν σώματι, οὕτως ἐν ψυχῇ νοῦς· αὐτεξούσιος, θελητική τε καὶ ἐνεργητική, τρεπτή, ἤτοι ἐθελότρεπτος, ὅτι καὶ κτιστή. Πάντα ταῦτα κατὰ φύσιν ἐκ τῆς τοῦ δημιουργήσαντος αὐτὴν χάριτος εἰληφυϊα – ἐξ ἧς καὶ τὸ εἶναι, καὶ τῷ φύσει οὕτως εἶναι εἴληφεν».

Ἱερεμίας ὁ Β΄ ἐν τῇ δευτέρᾳ ἀποκρίσει αὐτοῦ πρὸς τοὺς διαμαρτυρομένους καθηγητὰς τῆς Τυβίγγης, ἐν τῷ περὶ αὐτεξουσίῳ κεφαλαίῳ ἀκολουθῶν τὸν Μ. Βασίλειον, ἑρμηνεύοντος τὸ κατ᾽ εἰκόνα καὶ καθ᾽ ὁμοίωσιν λέγει: «Τὸ κατ᾽ εἰκόνα ἐκ τοῦ Θεοῦ ἔλαθεν (ὁ ἄνθρωπος), ἤγουν τὸ λογικὸν εἶναι· τὸ δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν, ἐμοὶ κατέλιπεν. Εἰ γὰρ τοῦτο ἐκεῖθεν ἔλαβον, ποία χάρις ἐμοί; Ἔχω τοίνυν τὸ καθ᾽ ὁμοίωσιν ἡνίκα χρηστὸς ἀφ᾽ ἑαυτοῦ γίνομαι»· ἤτοι τὸ κατ᾽ εἰκόνα τῇ κτίσει ἔχομεν, τὸ δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν ἐκ τῆς προαιρέσεως κατορθοῦμεν. Ὁ δὲ Μητροφάνης ὁ Κριτόπουλος ἐξηγεῖται· «τὸ μὲν κατ᾽ εἰκόνα ἐκ τῆς τοῦ δημιουργοῦντος θελήσεως, τὸ δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν ἐκ τῆς τοῦ δημιουργηθέντος σπουδῆς καὶ ἀρετῆς». Κατὰ ταῦτα, τὸ μὲν κατ᾽ εἰκόνα δηλοῖ τὰ ἰδιώματα, τὰ χαρίσματα, τὰ οὐσιώδη ἐκεῖνα γνωρίσματα τοῦ ἀνθρώπου, ἤτοι τὸ λογικὸν καὶ τὸ αὐτεξούσιον, ἅτινα ἔλαβεν οὗτος παρὰ τοῦ Θεοῦ. Τὸ δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν δηλοῖ τὴν θεοπρεπῆ ἐκείνην κατάστασιν τῶν χαρισμάτων τούτων, ἥτις κατορθοῦται διὰ τῆς ἡμετέρας θελήσεως τῇ συνεργείᾳ πάντοτε τῆς τοῦ Θεοῦ χάριτος, δηλαδὴ τὴν διὰ τῶν ἐμφύτων ἀρχικῶν δυνάμεων πραγματοποιουμένην τελειότητα τοῦ ἀνθρώπου. «Τὸ μὲν κατ᾽ εἰκόνα, λέγει ὁ θεῖος Γρηγόριος ὁ Νύσσης, ἴδιόν ἐστιν ἡμῖν κατὰ τὴν πρώτην ἡμῶν δημιουργίαν, τὸ δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν εἶναι τοῦ Θεοῦ ἐξαρτᾶται ἐκ τῆς ἡμετέρας θελήσεως καὶ ὑπάρχει ἐν ἡμῖν μόνον κατὰ τὸ δυνατόν, ἀποκτᾶται δὲ διὰ τῆς ἐνεργείας», Τουτέστι, τὸ μὲν κατ᾽ εἰκόνα εἶναι τὸ φύσει καὶ δυνάμει ἐν ἡμῖν ὑπάρχον, τὸ δωρηθὲν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ, τὸ δὲ καθ᾽ ὁμοίωσιν εἶναι τὸ ἐνεργείᾳ, τὸ καὶ ἐξ ἡμῶν ἐξαρτώμενον, τῷ κόπῳ καὶ συνεχεῖ ἐργασίᾳ καὶ ἄκρᾳ εὐσεβείᾳ πρὸς τὸν Θεὸν ἀποκτώμενον διὰ τῆς θεραπείας τῶν ἐν πυρῆνι καὶ δυνάμει ἐν ἡμῖν ὑπαρχόντων χαρισμάτων, συνεργούσης ὅμως τῆς θείας χάριτος.

(Τεμάχιον ἐκ τῆς χειρογράφου βίβλου Ἰωσὴφ τοῦ Καλοθέτου).

Συλλογικό έργο, Η νοερά άθλησις: Συλλογή διδασκαλιών των αγίων Πατέρων και πεπειραμένων ασκητών περί της προσευχής του Ιησού Χριστού, 4η έκδ. Αθήνα, Ιδιωτική Έκδοση, 2007