«Εἰρήνη ὑμῖν…»
Τη Β΄ Κυριακή των νηστειών, τη Μεγάλη Σαρακοστή, είναι η γιορτή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Αλλ’ εκτός απ’ την κινητή αυτή μέρα ο άγιος Γρηγόριος γιορτάζει και σταθερά στις 15 Νοεμβρίου.
Ποιος είναι ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς; Ολόκληρα βιβλία έχουν γραφτεί γι’ αυτόν, αλλ’ εμείς θα πούμε λίγα λόγια.
***
Βρισκόμαστε στα 1335 μ.Χ. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία επικρατούσε ειρήνη. Ειρήνη! Υπάρχει άλλο πράγμα πιο γλυκό από την ειρήνη; Ειρήνη στα σπίτια, ειρήνη στην κοινωνία, ειρήνη στα έθνη, ειρήνη στην Εκκλησία. Και επειδή η ειρήνη είναι ένα αγαθό πολυτιμότατο και αναγκαιότατο, γι’ αυτό και η Εκκλησία μας εύχεται διαρκώς «ὑπὲρ τῆς εἰρήνης τοῦ σύμπαντος κόσμου».
Ήταν λοιπόν ειρήνη τότε στην Εκκλησία του Χριστού. Αλλά ξαφνικά η Εκκλησία συνταράχτηκε. Όπως όταν ένας δυνατός αέρας φυσήξει στο πέλαγος ταράζει τη θάλασσα και σηκώνει άγρια κύματα, έτσι και όταν παρουσιασθεί μια αίρεσις κάνει την Εκκλησία του Χριστού να ταράζεται και τα αφρισμένα κύματα των αιρετικών να χτυπούν το θεϊκό καράβι και να ζητούν να το καταποντίσουν. Η αίρεσις είναι μια από τις αιτίες που ταράζεται η Εκκλησία. Οι αιρετικοί κάνουν μεγάλη ζημιά μέσα στην Εκκλησία. Χωρίζουν τους χριστιανούς, φέρνουν εμφύλιο πόλεμο.
Στην εποχή εκείνη, τον 14ο αιώνα, παρουσιάστηκε ένας αιρετικός˙ λεγόταν Βαρλαάμ Καλαβρός. Γεννήθηκε στην Ιταλία. Μορφώθηκε πολύ στα σχολεία και πανεπιστήμια της Ιταλίας. Έμαθε φιλοσοφία και ρητορεία. Έγραφε βιβλία, μιλούσε θαυμάσια, ήταν πολύ έξυπνος και ικανός. Αλλά τί να τα κάμεις όλα αυτά τα χαρίσματα που είχε; Ήταν ένας υποκριτής και ψεύτης˙ έκανε τον ορθόδοξο, μα δεν ήταν ορθόδοξος. Από την Ιταλία ήρθε στην Ελλάδα. Έκαμε μεγάλη εντύπωση. Κόσμος πολύς τον ακολουθούσε. Επισκέφτηκε και το Άγιον Όρος. Αλλ’ υπερήφανος για τη σοφία του δεν μπόρεσε να καταλάβει την ταπείνωση των καλογέρων. Άρχισε να τους κατηγορεί για την προσευχή που έκαναν στα κελλιά τους συγκεντρώνοντας όλες τις αισθήσεις τους και συνομιλώντας μυστικά με το Θεό. Οι μοναχοί περνούσαν όλη τη νύχτα με προσευχή. Και η προσευχή τους αυτή ήταν «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱὲ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με!». Πολλοί από τους μοναχούς ύστερα από την προσευχή έβλεπαν ένα φως να φωτίζει το κελλί τους. Και το φως αυτό έλεγαν ότι έμοιαζε με το φως που είδαν οι τρεις μαθητές στο Θαβώρ, όταν ο Κύριος μεταμορφώθηκε μπροστά τους!
Ο Βαρλαάμ δεν παραδεχόταν ένα τέτοιο είδος προσευχής και δεν ήθελε να ονομάσει το φως εκείνο άκτιστο, θεϊκό, όπως το παραδέχονταν οι ευλαβείς μοναχοί.
Απ’ τη διαφωνία αυτή για την προσευχή δημιουργήθηκε μεγάλη φιλονικία. Ο κόσμος χωρίστηκε˙ άλλο με τους μοναχούς και άλλοι με το Βαρλαάμ. Σήμερα φαίνονται αυτά παράξενα, γιατί οι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται για πνευματικά θέματα, αλλ’ ενδιαφέρονται μόνο για υλικά, και μπορούν να φιλονικούν όλη τη μέρα για ένα γκολ. Αλλά στην εποχή εκείνη οι άνθρωποι ήταν ανώτεροι και ενδιαφέρονταν και συζητούσαν πνευματικά θέματα, όπως είναι το θέμα της νοεράς προσευχής.
Η αιρετική διδασκαλία του Βαρλαάμ σαν φωτιά ξάπλωσε στην Βυζαντινή αυτοκρατορία. Ποιος θα έσβηνε τη φωτιά αυτή; Ποιος θα πολεμούσε το Βαρλαάμ; Αλλά η θεία πρόνοια στο δύσκολο αυτό καιρό ανέδειξε ένα σοφό και γενναίο άνδρα, που πολέμησε και νίκησε τον αιρετικό Βαρλαάμ˙ ήταν ο Γρηγόριος ο Παλαμάς.
Ο Γρηγόριος ο Παλαμάς γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν παιδί εκλεκτής οικογενείας. Ο πατέρας του υπηρετούσε στα ανάκτορα και ήταν εύκολο ο Γρηγόριος να ανέβη στα πιο υψηλά κοσμικά αξιώματα και να δοξαστεί. Αλλ’ ο Γρηγόριος προτίμησε άλλα μεγαλεία˙ προτίμησε τα μεγαλεία της θρησκείας. Νέος, μόλις 20 χρονών, πήγε στο Άγιον Όρος και έγινε μοναχός. Οχτώ χρόνια ασκήτεψε κάνοντας υπακοή σ’ έναν γέροντα. Ύστερα έφυγε από το Άγιον Όρος και πήγε σ’ ένα βουνό κοντά στη Βέροια κι εκεί μαζί με άλλους νέους έζησε πέντε χρόνια μια πολύ αυστηρή ζωή με πολλή προσευχή και διαρκή μελέτη της Αγίας Γραφής. Μετά γύρισε πάλι στο Άγιον Όρος. Εκεί είχε απόφαση να μείνει μέχρι το τέλος της ζωής του. Αλλά δεν έμεινε. Ήταν ανάγκη να κατεβεί στον κόσμο και να πολεμήσει τη φοβερή αίρεση του Βαρλαάμ. Τον καλούσε σε αγώνα υπέρ της Ορθοδοξίας ο ευσεβής λαός της Θεσσαλονίκης. Γιατί εκεί είχε στήσει το στρατηγείο του ο Βαρλαάμ και στην πόλη αυτή έπρεπε ο Γρηγόριος να δώσει τη μάχη. Και ήρθε ο Γρηγόριος και με τη φωτεινή διδασκαλία του, με συζητήσεις και συγγραφές ανέτρεψε την αίρεση. Μια Σύνοδος, που έγινε το 1351, δικαίωσε τον Γρηγόριο και καταδίκασε τον Βαρλαάμ. Ο Βαρλαάμ φαινόταν ότι μετανόησε και ζήτησε συγγνώμη˙ αλλ’ υποκρινόταν. Έφυγε απ’ την Ελλάδα, γύρισε στην Ιταλία, προσκύνησε τον πάπα και ο πάπας βραβεύοντας την προδοσία του τον έκαμε επίσκοπο μιας μεγάλης πόλεως και από κει ο Βαρλαάμ δεν έπαψε να πολεμά την Ορθοδοξία μέχρι που πέθανε.
Και η Γρηγόριος ο Παλαμάς τί έγινε; Οι εχθροί της Ορθοδοξίας κατηγόρησαν τον Γρηγόριο στο βασιλιά, ότι συνωμοτεί εναντίον του και θέλει να τον ανατρέψει. Η συκοφαντία έπιασε. Ο Γρηγόριος πιάστηκε, καταδικάστηκε και έκαμε δυο χρόνια στη φυλακή. Αλλά όταν στο θρόνο ανέβηκε ο Ιωάννης ο Καντακουζηνός και εξελέγη νέος πατριάρχης, τότε ο Γρηγόριος αποφυλακίστηκε, αναγνωρίστηκε ως πρόμαχος της Ορθοδοξίας και χειροτονήθηκε αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης. Στην πόλη οι χριστιανοί ήταν διχασμένοι και δεν τον δέχονταν ως μητροπολίτη. Τελικά μπήκε στη Θεσσαλονίκη και ανέλαβε τα καθήκοντά του. Εργάστηκε πολύ για το ποίμνιό του. Πολεμούσε τους αιρετικούς. Δίδασκε και συνέγραφε. Σε κάποιο ταξίδι του προς την Κωνσταντινούπολη πιάστηκε από πειρατές και έμεινε ένα χρόνο αιχμάλωτός τους. Έπειτα ελευθερώθηκε και γύρισε στη Θεσσαλονίκη. Το ποίμνιο τον υποδέχτηκε με μεγάλη χαρά. Οχτώ μόνο χρόνια έκαμε μητροπολίτης Θεσσαλονίκης. Το 1359 Ο Γρηγόριος παρέδωσε την αγία ψυχή του στον Κύριο. Το λείψανό του, θησαυρός πολύτιμος, βρίσκεται στο μητροπολιτικό ναό του Αγίου Γρηγορίου Θεσσαλονίκης.
***
Αγαπητοί μου! Με τη λέξη ειρήνη αρχίσαμε την ομιλία μας και με την ίδια λέξη ας τελειώσουμε. Δεν θα την πούμε εμείς τη λέξη αυτή˙ θ’ αφήσουμε να την πει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Η Θεσσαλονίκη ήταν, όπως είπαμε χωρισμένη σε κόμματα. Οι χριστιανοί εμισούντο μεταξύ τους. Οι αιρετικοί χαιρόντουσαν. Οι βάρβαροι ήταν έτοιμοι να κάμουν επιδρομή και να κυριεύσουν την πόλη. Ο άγιος Γρηγόριος ανέβηκε στο θρόνο και προς όλους τους πιστούς απηύθυνε μια απ’ τις πιο ωραίες και συγκινητικές ομιλίες του. Είπε: Χριστιανοί μου, γιατί είστε χωρισμένοι; Γιατί έχετε μεταξύ σας μίσος; Ω η αθλιότητά μας! Έναν πατέρα έχουμε και μια μητέρα˙ πατέρας μας είναι ο Θεός, μητέρα μας η αγία Εκκλησία˙ όλοι είμαστε αδελφοί. Ας αγαπηθούμε λοιπόν, ας αφήσουμε τα μίση και ας μονοιάσουμε. Αυτό είναι το πνευματικό και υλικό συμφέρον μας. Αυτό είναι η σωτηρία της πόλεώς μας ή του χωριού μας. Η διχόνοια καταστρέφει˙ η ομόνοια σώζει. ««Εἰρήνη ὑμῖν».
Είθε την πατρική αυτή προτροπή του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά για ειρήνη να την ακούσουν όλοι οι Έλληνες.
Επισκόπου Αυγουστίνου Ν. Καντιώτου Μητροπολίτου Φλωρίνης, Μυρίπνοα άνθη, εκδ. Ορθόδοξος Ιεραποστολική Αδελφότητα ο «Σταυρός», Αθήνα, 1974