13/10/2022

«Κύριε ἐλέησον»

Ἐφ’ ἑκάστῳ δὲ τούτων, ὧν ὁ διάκονος προσφωνεῖ … λεγέτω ὁ λαὸς Κύριε ελέησον καὶ πρὸ πάντων τὰ παιδία.

Σε κάθε μια από τις δεήσεις που κάνει ο διάκονος… ο λαός να λέει Κύριε ελέησον και προ πάντων τα παιδιά.

Εκκλησία είναι ο λαός του Θεού. Και λαός του Θεού είναι μαζί και οι κληρικοί και οι λαϊκοί. Και τη θεία Λειτουργία δεν την τελεί μόνος του ο ιερέας, αλλά όλη η Εκκλησία. Το είδαμε σε όσα είπαμε με το «Ἀμήν», που είναι η απάντηση του λαού στη δοξολογική εκφώνηση του ιερέα, αρχίζοντας τη θεία Λειτουργία. Δεν προφταίνει να πει ο ιερέας τις πρώτες λέξεις, κι αμέσως όλοι όσοι είναι μέσα στο ναό, με μια φωνή σαν βροντή, απαντούν το «Ἀμήν», για να επιβεβαιώσουν το λόγο. Και δεν προφταίνει ο διάκονος να πει την πρώτη δέηση κι αμέσως πάλι ο λαός απαντά «Κύριε ἐλέησον». Και συνέχεια ως το τέλος, σε όλες τις δεήσεις του λειτουργού, ο λαός απαντά με τις δύο αυτές λέξεις «Κύριε ἐλέησον», που είναι η πιο συμπυκνωμένη προσευχή της Εκκλησίας.

*

Από την αρχαία Λειτουργία, που υπάρχει στις Διαταγές των Αποστόλων, παίρνουμε τα λόγια που βάλαμε στην αρχή της ομιλίας. Τα λόγια αυτά είναι μια μαρτυρία, για τη συμμετοχή του λαού στην ιερή τελετή της θείας Λειτουργίας. Από την αρχή μέχρι το τέλος είναι σαν και να γίνεται ένας διάλογος μεταξύ του ιερέα και του λαού. Αυτός ο διάλογος, όσο προχωρεί η Θεία Λειτουργία, επιτείνεται και γίνεται ζωηρότερος, ώστε καθαρά να φαίνεται πως δεν λειτουργεί μόνος ο ιερέας. Για πολλούς λόγους, και μάλιστα για να μη γίνεται αταξία, δεν ψάλλουν τώρα όλοι οι πιστοί που είναι μέσα στο ναό, αλλ’ αντιπροσωπεύονται από τους ψάλτες και τους αναγνώστες. Οι ψάλτες και οι αναγνώστες υπήρχαν και στην αρχαία εποχή, καθώς το βλέπομε πάλι στις Διαταγές των Αποστόλων, όπου ο διάκονος εκφωνεί˙ «Ὑπὲρ ἀναγνωστῶν καὶ ψαλτῶν…δεηθῶμεν», για τους αναγνώστες και τους ψάλτες ας παρακαλέσουμε.

«Ἐφ’ ἑκάστῳ δὲ τούτων, ὧν ὁ διάκονος προσφωνεῖ … λεγέτω ὁ λαὸς Κύριε ελέησον καὶ πρὸ πάντων τὰ παιδία»˙ στην κάθε μια από τις δεήσεις που κάνει ο διάκονος, ο λαός να λέει το «Κύριε ἐλέησον» και προ πάντων τα παιδιά. Αυτό το τελευταίο, ότι δηλαδή τα μικρά παιδιά προ πάντων πρέπει να λένε το «Κύριε ἐλέησον», δείχνει καθαρά ποιο είναι το πνεύμα της θείας λατρείας της Εκκλησίας, ένα πνεύμα παιδικής απλότητας και αγνότητας. Και δείχνει ακόμα πόσο ζημιώνεται όχι μόνο η λατρευτική ατμόσφαιρα του ναού, αλλά η ίδια η θεία λατρεία της Εκκλησίας με την απουσία των παιδιών. Γιατί όσα λέγονται και γίνονται στη θεία Λειτουργία δεν έχουν διακοσμητική, αλλά ιεροτελεστική σημασία. Είναι λόγια και πράξεις με ουσιαστικό ιερό περιεχόμενο και δύναμη. Η λατρεία της Εκκλησίας και μάλιστα η θεία Λειτουργία δεν είναι μια απλή τελετή, αλλά ιερουργία, ιερή δηλαδή πράξη και έργο. Για το «Κύριε ἐλέησον» από τα παιδιά ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέει τα εξής. «Επειδή εμείς οι μεγάλοι έχουμε τον έλεγχο μέσα μας πως είμαστε αμαρτωλοί, γι’ αυτό «τὰ παιδία τοῦ δήμου προβάλλεται τὸν Θεὸν ἐπὶ ἔλεον παρακαλοῦντα … ὧν τῆς ἁπλότητος τοὺς ζηλωτὰς ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν μένει». Πραγματικά ο Ιησούς Χριστός είπε ότι στα παιδιά και σ’ εκείνους που έχουν την απλότητα των παιδιών ανήκει η βασιλεία των ουρανών.

Μέσα στην Εκκλησία και το Ευαγγέλιο ξεχωριστή είναι η θέση του παιδιού. Δεν είναι τρόπος τώρα εδώ να κάνουμε ειδικό λόγο, αλλά δεν πρέπει να μην πούμε κάτι για τα παιδιά, που είναι οι άγγελοι της Εκκλησίας εδώ στη γη. Ο προαιώνιος Λόγος του Πατρός για τη σωτηρία των ανθρώπων «ἐκ Πνεύματος Ἁγίου…ἐγεννήθη παιδίον νέον», υπήρξε η στοργική φροντίδα του Ιωσήφ και η κρυφή χαρά της παναγίας Μητέρας του. Αγάπησε, πήρε επάνω του κι ευλόγησε τα μικρά παιδιά και τα πρόβαλε παράδειγμα στους μεγάλους για τη βασιλεία των ουρανών. Ύστερα η Εκκλησία ευλογεί το γάμο κι εύχεται στους νυμφίους πολλά και καλά παιδιά. Από τη νηπιακή τους ηλικία τα δέχεται στη μεγάλη οικογένεια των Αγίων. Τα βαπτίζει και τα κοινωνεί και με ειδικές ιερές ευχές τα προσέχει στην ανάπτυξή τους και τα συνοδεύει, όταν πάνε στο σχολείο για να μάθουν γράμματα. Κι ακόμα, αν ο Θεός τα πάρει από μικρά κοντά του, τα κηδεύει με ξεχωριστές και γεμάτες από στοργή ευχές. «Ὁ φυλάσσων τὰ νήπια, Κύριε…πρόσδεξαι ἐν εἰρήνῃ καὶ τοῦ δούλου σου τὴν ψυχὴν…». Δεν θα πούμε τώρα άλλα για τα παιδιά, αλλά θα προτρέψουμε και θα παρακαλέσουμε τους γονείς να μην ξεχνάνε τα χρέη τους για τα παιδιά τους˙ όχι να τα προτρέπουν, αλλά να τα παίρνουν από το χέρι και να τα φέρνουν στη θεία Λειτουργία.

*

Δεν ξεχάσαμε βέβαια ποιο είναι το θέμα της ομιλίας. Είναι το «Κύριε ἐλέησον», που αποκρίνεται ο λαός σε κάθε ιερατική δέηση. Ένας από τους καλύτερους εξηγητές της θείας Λειτουργίας γράφει για το «Κύριε ἐλέησον» τα έξης˙ «Τοῦτο γάρ ἐστι τὸ ποιοῦν τὴν εὐχὴν τοῖς εὐχομένοις, τὸ μὴ θαρρεῖν ἑαυτοῖς περὶ τῶν ζητουμένων, ἀλλὰ παρὰ τῷ Θεῷ μόνῳ πιστεύειν εῥήσειν αὐτά». Δηλαδή˙ γιατί αυτό είναι που δίνει αξία και δύναμη στην ευχή, να μην έχουμε εμπιστοσύνη στον εαυτό μας για εκείνα που ζητούμε, αλλά να πιστεύουμε ότι θα βρούμε την εκπλήρωσή τους μόνο στο Θεό. Τα κηρύγματά μας δεν έχουν σκοπό να μας μάθουν ούτε ονόματα ούτε χρονολογίες˙ μπορούμε όμως να πούμε ότι αυτός ο εξηγητής της θείας Λειτουργίας, που θα επικαλεσθούμε πολλές φορές τη γνώμη του, είναι ο Νικόλαος Καβάσιλας από τη Θεσσαλονίκη, που έζησε έναν αιώνα πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Λέει λοιπόν πάλι για το «Κύριε ἐλέησον» ο κάλος εξηγητής μας ότι με την απόκρισή του ο λαός στις δεήσεις του λειτουργού δεν ζητάει παρά έλεος, να μας λυπηθεί δηλαδή ο Θεός. «Κι αυτό είναι αίτημα καταδικασμένων ανθρώπων, που όταν έχασαν πια κάθε δικαιολογία, τελευταία τους μένει για να πουν στο δικαστή αυτές τις δύο λέξεις, στηρίζοντας την ελπίδα τους όχι στη δικαιοσύνη τους, αλλά στη φιλανθρωπία του δικαστή». Στο σημείο αυτό οι άνθρωποι του καιρού μας αντιδρούν, γιατί δεν μπορούν να μπουν στην αλήθεια και το πνεύμα της Εκκλησίας και του Ευαγγελίου. Δεν δέχονται να ακούσουν για φιλανθρωπία ούτε και του Θεού, και με μια σκληρή γνώμη φωνάζουν για δικαιοσύνη. «Δεν θέλουμε φιλανθρωπία», λένε, «δικαιοσύνη θέλουμε»! Μα η θεία Γραφή, βλέποντας την αθλιότητα της ανθρώπινης πραγματικότητας, λέει˙ «Ἐὰν ἀνομίας παρατηρήσῃς, Κύριε Κύριε, τίς ὑποστήσεται;». Αν θέλησεις, Κύριε, να μετρήσεις τις ανομίες μας, ποιος θα αντέξει;

Αλλά να ακόμα και μια τελευταία εξήγηση του Νικολάου Καβάσιλα για το «Κύριε ἐλέησον». Σ’ όλη τη Μεγάλη Συναπτή, αλλά και σ’ όλη τη θεία Λειτουργία, «ο ιερέας καλεί τους πιστούς να δεηθούν για πολλά και διάφορα, αλλά οι πιστοί που είναι γύρω του μόνο να ελεηθούν εύχονται κι ένα μόνο λόγο λένε στο Θεό…Γιατί να ζητάς το έλεος του Θεού, είναι να ζητάς τη βασιλεία του, που ό Χριστές υποσχέθηκε κι αυτήν να δώσει σ’ εκείνους που τη ζητάνε, αλλά και όσα άλλα τους χρειάζονται. Γι’ αυτό λοιπόν οι πιστοί αρκούνται μόνο σ’ αυτή τη δέηση, γιατί αυτή τα μπορεί όλα μαζί». Πραγματικά ο Ιησούς Χρίστος το κηρύττει καθαρά στο Ευαγγέλιο˙ «Ζητεῖτε πρῶτον τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ καὶ τὴν δικαιοσύνην αὐτοῦ καὶ ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν». Να ζητάτε πρώτα τη βασιλεία του Θεού και τη δικαιοσύνη του κι όλα αυτά που σας χρειάζονται θα σας προστεθούν». Το έλεος του Θεού είναι η δύναμη της θείας βασιλείας. Έχοντας το θείο έλεος τα έχουμε όλα για τη σωτηρία μας. Η θεία Λειτουργία προς τα εκεί μας οδηγεί, προς τη βασιλεία του Θεού. Είναι η ίδια η ευλογημένη βασιλεία του Πατέρα και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος.

*

Τρία πράγματα είναι και δείχνει το «Κύριε ἐλέησον» στη θεία Λειτουργία και σ’ όλη τη λατρεία της Εκκλησίας. Ότι η ιερουργία γίνεται όχι μόνο από τον ιερέα, αλλά και από τον λαό μαζί του. Και ότι με αυτές τις δύο λέξεις ομολογούμε πως όσα μας χρειάζονται ουράνια και επίγεια αγαθά τα παίρνουμε δωρεά από το Θεό. Και ότι γενικά για να σωθούμε έχουμε ανάγκη από το θείο έλεος˙ χωρίς το έλεος του Θεού δεν υπάρχει σωτηρία. Τη μεγάλη απόσταση ανάμεσα στον Θεό και στον άνθρωπο τίποτε δεν τη γεφυρώνει παρά μόνο το θείο έλεος. Μήτε τα έργα μας μήτε η αρετή μας μήτε οι προσευχές μας. Τίποτ’ άλλο δεν βάζει τον Θεό να μας σώσει, να κατεβαίνει από τον ουρανό ο Υιός, να γίνεται άνθρωπος, να σταυρώνεται, να πεθαίνει για να αναστηθεί, παρά μόνο το έλεός του. Η αγάπη που έχει για μας και η λύπη που αισθάνεται, όταν μας βλέπει να χανόμαστε. Γι’ αυτό η αδιάκοπη επίκληση στη θεία Λειτουργία μικρών και μεγάλων, η πιο σύντομη δέηση, η πιο θερμή και δραστική προσευχή είναι το «Κύριε ἐλέησον». Μέσα σ’ αυτές τις δύο λέξεις εκφράζεται η αληθινή θέση μας απέναντι στον Θεό κι όλο το μυστήριο της σωτηρίας μας. Αμήν.

Διονύσιος Λ. Ψαριανός, Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης, Η Θεία Λειτουργία, 5η έκδ., Αθήνα, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 2011