Η Υπαπαντή

Σαράντα μέρες μετά τη Γέννηση του Κυρίου ο Ιωσήφ και η Θεοτόκος ανέβηκαν στο ναό των Ιεροσολύμων, για να τηρήσουν δύο απαιτήσεις του μωσαϊκού νόμου. Η μία ήταν ο αγιασμός του Παιδιού και η άλλη ο καθαρισμός της Θεοτόκου.

Είναι γνωστό από την Παλαιά Διαθήκη πως η δέκατη πληγή του Φαραώ ανάγκασε τους Αιγυπτίους να αφήσουν ελεύθερους τους Ισραηλίτες. Αυτό έγινε ύστερα από τη σφαγή των πρωτοτόκων «ἀπὸ πρωτοτόκου Φαραώ… ἔως πρωτοτόκου παντὸς κτήνους» (Εξ. 12, 29). Τα πρωτότοκα των Αιγυπτίων, άνθρωποι και ζώα, σφάγηκαν. Εκείνα όμως των Ισραηλιτών σώθηκαν τότε με τη βοήθεια του Θεού.

Το συνταρακτικό αυτό γεγονός δεν έπρεπε να λησμονηθεί. Γι’ αυτό οι Εβραίοι έπρεπε να αγιάζουν τα πρωτότοκα, δηλαδή να τα θεωρούν ως αφιερωμένα στο Θεό· σ’ Αυτόν ανήκαν. Η εντολή του Θεού ήταν ρητή· «Ἁγίασόν μοι πᾶν πρωτότοκον πρωτογενὲς διανοῖγον πᾶσαν μήτραν ἐν τοῖς υἱοῖς Ἰσραὴλ ἀπὸ ἀνθρώπου ἕως κτήνους· ἐμοί ἐστίν» (Εξ. 13, 2. Λουκ. 2, 23).

Όταν γεννιόταν το πρώτο αρσενικό παιδί της οικογένειας, σαράντα μέρες μετά τη γέννησή του, οι γονείς του έπρεπε να το παρουσιάσουν στο ναό, δηλαδή να το προσφέρουν στο Θεό. Μόνο αν κατέβαλλαν ένα χρηματικό ποσό μπορούσαν να το εξαγοράσουν.

Η δεύτερη υποχρέωση της Αγίας Οικογενείας ήταν ο καθαρισμός της Θεοτόκου και η προσφορά της σχετικής θυσίας. Επειδή ο Ιωσήφ και η Παναγία ήταν φτωχοί, πρόσφεραν «ζεῦγος τρυγόνων ἤ δύο νεοσσοὺς περιστερῶν», που ήταν καθορισμένο από το νόμο για τους ανθρώπους της τάξης τους.

Η ανάβαση της Αγίας Οικογενείας στο ναό και η υποταγή του Κυρίου στο νόμο και στα όσα αυτός διάταξε για κάθε Ισραηλίτη (ο Ιησούς είχε κάμει εν τω μεταξύ την περιτομή), επιβεβαιώνουν εκείνο που ο απόστολος Παύλος λέει για την συγκατάβαση και την ταπείνωση του Κυρίου· «ἐξαπέστειλε ὁ Θεὸς τὸν υἱὸν αὐτοῦ, γενόμενον ἐκ γυναικός, γενόμενον ὑπὸ νόμον, ἵνα τοὺς ὑπὸ νόμον ἐξαγοράσῃ, ἵνα τὴν υἱοθεσίαν ἀπολάβωμεν» (Γαλ. 4, 4-5). Δηλαδή: Ο Θεός έστειλε τον Υιό του στον κόσμο, που έγινε άνθρωπος από γυναίκα και συμμορφώθηκε με το μωσαϊκό νόμο, για να εξαγοράσει αυτούς που ήταν κάτω από την κατάρα του νόμου, για να λάβουμε την υιοθεσία που μας υποσχέθηκε ο Θεός.

Όπως λέει ένα τροπάριο του εσπερινού της εορτής της Υπαπαντής (2 Φεβρουαρίου), ο Νομοθέτης, που ο Μωυσής είδε στο Σινά, γίνεται βρέφος και υποτάσσεται στο νόμο. («…ὃν ὑπὸ γνόφον Μωσῆς νομοθετοῦντα προεώρα ἐν Σινᾶ, βρέφος γενόμενον, νόμῳ ὑποταττόμενον», β΄ στιχηρό).

Ο Ευαγγελιστής Λουκάς ιστορεί τι συνέβηκε στο ναό, όταν ο Θεάνθρωπος παρουσιάστηκε σ’ αυτόν.

«Καὶ ἰδοὺ ἦν ἄνθρωπος ἐν Ἱεροσολύμοις ᾧ ὄνομα Συμεών, καὶ ὁ ἄνθρωπος οὗτος δίκαιος καὶ εὐλαβής, προσδεχόμενος παράκλησιν τοῦ Ἰσραήλ ( = περίμενε την παρηγοριά του Ισραήλ που θα ’φερνε ο Μεσσίας), καὶ Πνεῦμα ἦν Ἅγιον ἐπ᾿ αὐτόν· καὶ ἦν αὐτῷ κεχρηματισμένον ( = του είχε αποκαλυφθεί) ὑπὸ τοῦ Πνεύματος τοῦ Ἁγίου μὴ ἰδεῖν θάνατον πρὶν ἢ ἴδῃ τὸν Χριστὸν Κυρίου. Καὶ ἦλθεν ἐν τῷ Πνεύματι εἰς τὸ ἱερόν καὶ αὐτὸς ἐδέξατο αὐτὸν εἰς τὰς ἀγκάλας αὐτοῦ καὶ εὐλόγησε τὸν Θεὸν καὶ εἶπε· Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, δέσποτα, κατὰ τὸ ρῆμά σου ἐν εἰρήνῃ, ὅτι εἶδον οἱ ὀφθαλμοί μου τὸ σωτήριόν σου, ὃ ἡτοίμασας κατὰ πρόσωπον πάντων τῶν λαῶν, φῶς εἰς ἀποκάλυψιν ἐθνῶν ( = φως που θα αποκαλύψει στα έθνη τον αληθινό Θεό) καὶ δόξαν λαοῦ σου Ἰσραήλ… Καὶ ἦν Ἄννα προφῆτις …καὶ ἐλάλει περὶ αὐτοῦ…» (Λουκ. 2, 25-38).

Περιγραφή της εικόνας

Ο αγιογράφος της εικόνας της Υπαπαντής με βάση το παραπάνω υλικό τοποθετεί τη σκηνή στο ναό, μπροστά στο Άγιο Βήμα χριστιανικής εκκλησίας. Διακρίνονται το βημόθυρο, η Αγία Τράπεζα, το θολωτό κιβώριο, που το στηρίζουν τέσσερις κολόνες, Όπως παρατηρήθηκε, «οἱ κολόνες φαίνονται ἐπάνω ἀπὸ τοὺς φωτοστεφάνους μὲ τρόπον ὥστε νὰ ἐπισημαίνονται οἱ μορφὲς καὶ σύγχρονα νὰ συνεχίζονται οἱ ὄρθιες τάσεις στὴ σύνθεση». Η Θεοτόκος «λυγερόσωμος ὡς νεαρὰ κυπάρισσος» απλώνει τα χέρια της για να παραλάβει το Βρέφος από το Συμεών. Εκείνος με τα δύο του χέρια σκεπασμένα κρατεί το Βρέφος που με απλωμένο το δεξί του χέρι και κοιτάζοντας την Παναγία λαχταράει να πέσει στην αγκαλιά της. Η σεβάσμια και άγια μορφή του Συμεών εντυπωσιάζει. «Ἢ κεφαλή του εἶναι μακρόμαλλη καὶ ἀναμαλλιασμένη, μὲ τοὺς πλοκάμους συνεστραμμένους ὡς ὀφίδια, τὸ γένειόν του ἀναταραγμένον, τὸ πρόσωπόν τοῦ σεβάσμιον κατὰ πολλὰ καὶ πατριαρχικόν, οἱ πόδες του λυγισμένοι, πατοῦν ἐπάνω εἰς τὸ ὑποπόδιον κλονιζόμενοι. Τὰ ὄμματά του εἶναι ὧσὰν δακρυσμένα, καὶ φαίνεται ὡς νὰ λέγῃ· «Νῦν ἀπολύεις τὸν δοῦλόν σου, Δέσποτα» (Φ. Κόντογλου).

Αξίζει να παρατηρηθεί πως ενώ η εικόνα παρουσιάζει τη σκηνή σαράντα μέρες μετά τη Γέννηση του Ιησού, το νήπιο δεν παρουσιάζεται σπαργανωμένο. Έχει φωτοστέφανο, κρατάει στο χέρι ειλητό, έχει βασιλική και θεϊκή εμφάνιση. Αυτό δε γίνεται χωρίς λόγο. Το Παιδί είναι ο Εμμανουήλ, «μεθ᾽ ἡμῶν ὁ Θεός», ο Θεάνθρωπος. Είναι «ὁ ἄναρχος Λόγος τοῦ Πατρός, ἀρχὴν λαβὼν χρονικήν, μὴ ἐκστὰς τῆς αὐτοῦ Θεότητος», «ὁ ὀχούμενος ἐν ἅρμασι Χερουβὶμ καὶ ὑμνούμενος ἐν ᾷσμασι Σεραφίμ», όπως λένε τα τροπάρια του εσπερινού της εορτής.

Πίσω από τη Θεοτόκο στέκει η προφήτις Άννα. Η στάση της προδίδει το προφητικό της χάρισμα. Το ένα της χέρι είναι υψωμένο σε σχήμα ομιλίας και το άλλο, το αριστερό, κρατάει ανοιχτό ειλητάριο που γράφει σε μικρά μαύρα κεφαλαία· «Τοῦτο τὸ Βρέφος οὐρανόν καὶ γῆν ἐστερέωσεν». Το κεφάλι της με μελετημένη κλίση είναι γυρισμένο προς τον Ιωσήφ «που έρχεται πίσω της, σαν ν᾽ απευθύνει σ’ αυτόν τον προφητικό λόγο, ενώ κοιτάζει το θεατή».

Στην άκρη αριστερά ο Ιωσήφ προχωρεί κρατώντας πάνω στην πτυχή του ενδύματός του (σ’ άλλες εικόνες μέσα σε κλουβί) τα δύο τρυγόνια ή τα δύο περιστεράκια. Τα πουλιά αυτά, όπως λέει το παρακάτω απόσπασμα από ύμνο του εσπερινού της εορτής, συμβόλιζαν τους από τους Ιουδαίους και εθνικούς χριστιανούς, καθώς και τις δύο διαθήκες, την Παλαιά και την Καινή, των οποίων αρχηγός είναι ο Χριστός. «Ὁ τοῖς Χερουβὶμ ἐποχούμενος καὶ ὑμνούμενος ὑπὸ τῶν Σεραφίμ, σήμερον τῷ θείῳ ἱερῷ κατὰ νόμον προσφερόμενος, πρεσβυτικαῖς ἐνθρονίζεται ἀγκάλαις· καὶ ὑπὸ Ἰωςὴφ εἰσδέχεται δῶρα θεοπρεπῶς, ὡς ζεῦγος τρυγόνων τὴν ἀμίαντον Ἐκκλησίαν καὶ τῶν ἐθνῶν τὸν νεόλεκτον ( = νεοσύλλεκτο) λαόν· περιστερῶν δὲ δύο νεοσσούς, ὡς ἀρχηγὸς Παλαιᾶς τε καὶ Καινῆς…» (Δοξαστικό στιχηρών). Παρόμοια λένε και οι Πατέρες της Εκκλησίας για το συμβολισμό των πουλιών αυτών.

Γκότσης Χρήστος, Ο μυστικός κόσμος των βυζαντινών εικόνων, Τόμος πρώτος, 2η έκδ., Αθήνα, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, 1995