Η ουσία της Ορθοδοξίας
Την Α΄ Κυριακή των Νηστειών, η αγία Εκκλησία μας γιορτάζει την «ἀναστήλωσιν τῶν ἁγίων καὶ σεπτῶν Εἰκόνων, γενομένην παρὰ τῶν ἀειμνήστων Αὐτοκρατόρων Κωνσαντινουπόλεως, Μιχαὴλ καὶ τῆς μητρὸς αὐτοῦ Θεοδώρας, ἐπὶ τῆς Πατριαρχείας τοῦ ἁγίου καὶ ὁμολογητοῦ Μεθοδίου». Οι περισσότεροι ύμνοι της Κυριακής αυτής έχουν πανηγυρικό και πασχάλιο χαρακτήρα. Η νίκη των Ορθοδόξων εναντίον των εικονομάχων και η αναγνώριση της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου, που είχε κανονίσει το θέμα της τιμητικής προσκυνήσεως των Εικόνων, είναι μια ωραία αφορμή και έμπνευση στους ιερούς υμνογράφους, για να συνθέσουν χαρμόσυνους ύμνους, τα «νικητήρια» λεγόμενα τροπάρια. «Οὐκέτι τῶν ἀσεβῶν αἱρετικῶν ἡ ὀφρὺς αἵρεται· ἡ γὰρ Θεοῦ δύναμις, τὴν Ὀρθοδοξίαν ἐκράτυνε». «Ἡμέραν χαρμονικὴν θεόφρονες, δεῦτε τελέσωμεν· νῦν Οὐρανὸς εὐφραίνεται καὶ γῆ, καὶ ἀγγέλων τὰ τάγματα, καὶ τῶν βροτῶν συστήματα, διαφερόντως ἑορτάζοντα». «Ἡμέρα χαρμόσυνος καὶ εὐφροσύνης ἀνάπλεως, πεφανέρωται σήμερον». «Νεφέλαι προφητικῶς, ζωοποιὸν ἐξ Οὐρανοῦ σήμερον δρόσον ἡμῖν ρανάτωσαν ἐπὶ τῇ ἐγέρσει τῆς Πίστεως». Πρέπει εδώ να σημειώσουμε, πως με τα χαρμόσυνα τροπάρια για την αναστήλωση των Εικόνων και με τη λιτανεία τους γύρω από τους ιερούς Ναούς ή γύρω από τα χωριά -όπως γίνεται σε πολλά μέρη της Ελλάδος- έχουμε μια αισθητοποίηση της νίκης του πνεύματος της Ορθοδοξίας και εναντίον των ασεβών εικονομάχων ειδικά, αλλά και γενικότερα, εναντίον όλων των αιρετικών που λυμαίνονται την εκκλησία του Χριστού. Γι’ αυτό και η Α΄ Κυριακή των Νηστειών είναι πιο γνωστή με το όνομα Κυριακή της Ορθοδοξίας.
Υπήρχε, βέβαια, μια εποχή όπου μπορούσε να συγχωρεθεί μια πλάνη, γιατί δεν είχε έρθει ο Χριστός ακόμη, κ’ η Αποκάλυψη του Θεού δεν είχε γίνει τόσο καθαρά. Το «μυστήριον τῆς Ἁγίας Τριάδος ἦταν ἀκόμη συσκιασμένον». Και δεν ήταν φανερωμένο ακόμη, γιατί «ὁ κόσμος δὲν ἦτον (ώριμος) ἀκόμη διὰ νὰ βαστάει τόσον μυστήριον. Ἦλθεν (όμως) ὁ καιρός, τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου, νὰ φανερώσει ὁ Θεὸς τὴν ὀρθοδοξίαν τῆς Ἁγίας Τριάδος στὸν κόσμο. Ἐξαποστέλλει τὸν Υἱόν Του τὸν Μονογενῆ, ἀνατέλλει τὸν ἥλιον τῆς δικαιοσύνης, καὶ φωτίζει τὴν Οἰκουμένην τὸ φῶς τῆς Ὀρθοδοξίας τῆς Ἁγίας Τριάδος. Καὶ γνωρίζει ὁ κόσμος τὸν Πατέρα, τὸν Υἱόν καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα, τὴν μίαν φύσιν τοῦ Θεοῦ, τὴν μίαν ἀρχήν, τὴν μίαν ἐξουσίαν. Ἐργάζεται (ο) Χριστὸς τὰ ὅσα ἔπραξε καὶ ὅσα ἔπαθε διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν. Ἀνελήφθη εἰς τοὺς οὐρανούς, ἀφήνει τὸ δόγμα τῆς θεογνωσίας, καὶ ἐξαποστέλλει τοὺς μαθητάς του ἔτσι νὰ φωτίσουσι τὰ ἔθνη πάντα, βαπτίζοντες αὐτούς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἐκεῖνο τὸ Εὐαγγέλιον, ὁποὺ ἀκούεις πὼς καὶ οἱ ἀσεβεῖς τιμοῦσι καὶ σέβονται, ἐκεῖνο ὁμολογεῖ ταύτην τὴν θεολογίαν τῆς Ἁγίας Τριάδος, τὴν ὁποίαν αὐτοὶ δὲν δέχονται. Ἔτσι, λοιπόν, ἐγεννήθη ἡ κακοδοξία περὶ τὸν ἕνα ἀληθινὸν Θεὸν εἰς τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, τῶν ἐσκοτισμένων τὸν νοῦν καὶ τὴν διάνοια». (Μ. Πηγά, Χρυσοπηγή, σελ. 362). Κ’ έχουμε έτσι τους Αρείους, τους Μακεδονίους, τους Νεστορίους, τους Διοσκούρους κ’ ένα σωρό άλλους Χριστομάχους, Πνευματομάχους, Θεοτοκομάχους αιρετικούς, που καταδικάστηκαν κι αφορίστηκαν από τις Οικουμενικές Συνόδους. Σήμερα, όμως, που και η θεία Αποκάλυψις με το άγιον Ευαγγέλιο και η ερμηνεία του Ευαγγελίου από την αυθεντία της Ορθοδόξου Εκκλησίας έχουν εξηγήσει τα «συσκιασμένα», κατά την έκφραση του Μελετίου Πηγά, μυστήρια, πού θα ζητήσει να κρυφτεί ο αιρετικός; Μόνο στους «συντετριμμένους» λάκκους, φυσικά, που ανοίγει, για όσους τον ακολουθούν, ο σατανάς.
***
Σήμερα, που η Εκκλησία μας ευφραίνεται και πανηγυρίζει με την αναστήλωση των ιερών Εικόνων, πρέπει ν’ αρχίσουμε ένα νέο πόλεμο κατά των εικονομάχων. Όχι μ’ εκείνους που γκρέμιζαν τις ιερές Εικόνες από τις εκκλησίες και τα εικονοστάσια των σπιτιών μας. Αυτοί πια, με τη δύναμη του Θεού, δεν υπάρχουν. Έχουμε, όμως, άλλους εικονομάχους να πολεμήσουμε, πολύ φοβερότερους από τους πρώτους. Είναι εκείνοι που καταστρέφουν και γκρεμίζουν την εικόνα του Θεού από τον άνθρωπο. «Κατ᾿ εἰκόνα γάρ, φησίν, ἡμετέραν, καὶ καθ᾿ ὁμοίωσιν ποιήσομεν ἄνθρωπον: κατ᾿ εἰκόνα ἡμετέραν, τοῦτο ὁποὺ ἔδωκε νὰ εἶναι ὁ ἄνθρωπος· καὶ καθ’ ὁμοίωσιν, τοῦτο ὁποὺ ἔδωκε νὰ γένει ὁ ἄνθρωπος· ἡ εἰκών, ἡ ἐκ γῆς πλασθεῖσα, να γένει εἰκὼν ἐκ προαιρέσεως, κατὰ μίμησιν» (Μ. Πηγά, Χρυσοπηγή, σελ. 376). Κι αυτήν την εικόνα του Θεού, που φέρομε όλοι οι άνθρωποι από την «γέννα» μας, την φθείρουμε, τη γκρεμίζουμε και τη νεκρώνουμε «τοῖς πάθεσι καὶ ταῖς ἐπιθυμίαις». Γι’ αυτούς τους εικονομάχους και τους εικονοκλάστας, ένας εκκλησιαστικός ρήτωρ των τελευταίων αιώνων, θέτει μερικά καυτερά ερωτήματα, που απευθύνονται και σ’ εμάς σήμερα: «Πόση λογιάζετε νὰ εἶναι ἡ κατάκρισίς μας καὶ ἡ κόλασίς μας, ὁποὺ ἀσχημίζομεν τὴν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ; Ὁποὺ φθείρομεν τὸν ἔσω ἄνθρωπον, μὲ τὲς ἐπιθυμίες τῆς ἀπάτης; Δὲν εἶναι ἐπιθυμίες ἀπάτης αἱ ἀδικίες, ὁποὺ κάμνομεν καὶ αἱ παρανομίες, ἡ ὑπερηφάνεια, ἡ κενοδοξία καὶ αἱ ἄλλες ἀκαταστασίες;… Τί δὲν βλέπουσι τὰ ὁμμάτια ἄτοπον, τί δὲν ἀκούομεν κακόν; Ἕως πότε ὑποφέρει ὁ Θεὸς τόσην μας ἀκαταστασίαν, τόσον κακόν, τόσην ἁμαρτίαν; Πότε, πότε ἀναμένεις νὰ στρέψεις εἰς μετάνοιαν; Πότε ἐλπίζεις νά βαλθεῖς εἰς τὴν στράταν τῆς δικαιοσύνης; Κάμε τούτην τὴν χάριν τῆς Ὀρθοδοξίας ὁποὺ ἔμαθες, ὁποὺ ἑορτάζεις. Στολίσου πράξες ἀγαθές, κάμε τὴν ἀρετὴν βάσιν τῆς θεωρίας. Ἀνάβηθι εἰς τὴν ἐπίγνωσιν τοῦ Θεοῦ, κατάβηθι εἰς τὸ βάθος τῆς ταπεινώσεως τοῦ Χριστοῦ μέχρι θανάτου. Τοῦτο σοῦ θέλει γίνει, ὡσάν ποτέ τοῦ Ἰακώβ, κλῖμαξ οὐράνιος». Μὴ χώνωμεν, (λοιπόν) μὲ τὲς κακές μας πράξεις τὴν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ… μήπως καὶ ὅταν ἔλθῃ ὁ καιρὸς τοῦ μυστικοῦ γάμου, κρούοντες καὶ ἡμεῖς τὴν θύραν, μᾶς ἀποκριθεῖ ὁ Νυμφίος “οὐκ οἶδα ὑμᾶς”, δὲν σᾶς γνωρίζω, ἐπειδὴ ἀλλοιωμένην ἔχετε τὴν εἰκόνα μου μὲ τὰ κακά σας (ἔργα). Ἀλλὰ ἂς στρέψωμεν εἰς μετάνοιαν δι᾿ ἐξομολογήσεως. Ἂς καθαρίσωμεν τοὺς ρύπους ἀπὸ τες ψυχές μας, διὰ νὰ μᾶς γνωρίσει πρωτότυπον καὶ ἀρχέτυπόν μας καὶ νὰ μᾶς προσκαλέσει, ὡς γνησίας εἰκόνας του, εἰς τὴν αἰώνιον βασιλείαν του».
***
Κάθε χρόνο, την Κυριακή της Ορθοδοξίας, θυμόμαστε πως πρέπει η πίστη μας να δυναμώσει, να γίνεται πιο ζωντανή και πιο ορθόδοξη. Πως πρέπει οι τέχνες οι εκκλησιαστικές, αγιογραφία και μουσική, να γίνουν πιο ορθόδοξες – όπως μας τις παρέδωσε το πονεμένο Βυζάντιο. Να γίνει και η Θεολογία μας πιο ορθόδοξη, δίχως τις επιδράσεις των αιρετικών· – ακριβώς τη νίκη της Ορθοδοξίας μας γιορτάζουμε αυτή την Κυριακή εναντίον όλων αυτών των αιρετικών και άλλων, που με τους αιώνες χάθηκαν. Και πρέπει ν’ αναφέρουμε εδώ, πως τελευταία γίνεται στον τόπο μας μια γενναία και παρήγορη στροφή προς τις ορθόδοξες πηγές, και στις τέχνες τις λειτουργικές και στη Θεολογία. Με πολλή χαρά μάλιστα σημειώνουμε, πως πριν κάμποσον καιρό κυκλοφόρησε ένα τέτοιο θεολογικό βιβλίο, πολύτιμο για την Ορθοδοξία. Και είναι πιο πολύ αξιοσημείωτο το γεγονός, που μας υποχρεώνει να μιλήσουμε, γιατί το βιβλίο αυτό είναι γραμμένο από ένα νέο θεολόγο, σπουδαγμένο και στην Ευρώπη, εντεταλμένο υφηγητή τώρα στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το βιβλίο, φέρει τον βαρύ τίτλο «Η Ουσία της Ορθοδοξίας» και συγγραφέας του είναι ο κ. Ανδρέας Θεοδώρου. Βιβλίο γενικό, με θέμα την Ορθοδοξία, δεν είχαμε στην ελληνική γλώσσα, κι όταν μας ζητούσαν κάτι ανάλογο έπρεπε να συστήσουμε ένα απ’ τα ξενόγλωσσα, ιδίως των Ρώσων θεολόγων της διασποράς: Zander, Zankow, Boulgakov, Evdokimov, Meyendorff κ.α. Ο κ. Θεοδώρου εκοπίασε πολύ και προσπάθησε να προσφέρει στη σύγχρονη ελληνική Εκκλησία ένα μεγάλο έργο με το βιβλίο του αυτό: να δώσει δηλαδή στον κάθε αναγνώστη, που διψάει για να γνωρίσει την Ορθοδοξία, μια γνήσια εικόνα της Εκκλησίας μας. Η «Ουσία της Ορθοδοξίας» είναι μια ορθόδοξη εγκυκλοπαίδεια, για όλα τα θέματα της Εκκλησίας μας και της Θεολογίας μας. Μπορεί ο αναγνώστης να βρει εκεί, σε περιλήψεις, φυσικά, την ιστορία της Εκκλησίας μας, τη δογματική διδασκαλία της, τρία ωραιότατα κεφάλαια για την ορθόδοξη λατρεία, στοιχεία από το Πολίτευμα της Εκκλησίας μας, και βαθύτατα και πρωτότυπα κεφάλαια, πάνω στο θέμα: «μυστικισμός της Ορθοδόξου Ανατολικής Εκκλησίας», ένα θέμα, που πολύ έχει αγαπήσει ο κ. Θεοδώρου, και πάνω στο οποίο πολλά έχει γράψει. Το βιβλίο είναι γραμμένο, λέγει στον πρόλογο ο συγγραφέας, για «τον μέσον χριστιανόν». Είναι όμως, και για την γλώσσα του και για τη βιβλιογραφία του, αλλά και για τις παραπομπές που τεκμηριώνουν τις γνώμες του συγγραφέα, πολύ χρήσιμο και για τους πιο απαιτητικούς αναγνώστες, με θεολογική μόρφωση. Οι άριστοι, άλλωστε, πίνακες που ακολουθούν διευκολύνουν πολύ και τον ειδικό μελετητή του βιβλίου. Δεν ξέρω πως και αν η Εκκλησία ευχαρίστησε τον κ. Θεοδώρου, για το πνευματικό έργο που της πρόσφερε. Ξέρω, όμως, πως πολύς κόσμος θα ωφεληθεί απ’ τον ποιητικό, ορθόδοξα πνευματικό λόγο του. Κι αυτό, νομίζω, πρέπει να λογαριάζεται πιο πολύ απ’ όλα για ένα θρησκευτικό βιβλίο.
***
Για να πάρει μιαν ιδέα ο αναγνώστης και για να δείξω του λόγου το αληθές, μεταφέρω μερικές μόνο γραμμές απ’ την «Ομολογία ορθοδόξου», που προτάσσει ο συγγραφέας στην αρχή του βιβλίου: «Ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ αἰσθάνομαι νὰ μὲ περιβάλλῃ πανταχόθεν ἡ μυστικὴ ἀτμόσφαιρα τῆς ἱερᾶς αὐτῆς παραδόσεως, ἐν αὐτῇ δὲ βιοῦσα ἡ ψυχή μου αἰσθάνεται ἀνάπαυσιν ἡδίστην καὶ ἀσφάλειαν πνευματικήν. Πιστεύω, ὅτι ἐν αὐτῇ διακρατεῖται ἀμόλυντος καὶ ἀσινὴς ἡ ὑπὸ τοῦ Χριστοῦ εἰς τοὺς ἀνθρώπους κομισθεῖσα ἀποκάλυψις τοῦ Θεοῦ, ἡ πίστις διδάσκεται καὶ βιοῦται ὀρθῶς, ἡ σωτηρία τῆς ψυχῆς μου εἶναι τι ἀντικειμενικῶς ἀσφαλὲς καὶ βέβαιον ἐὰν συντρέξουν σχετικῶς οἱ ἀπαραίτητοι πρὸς τοῦτο ὑποκειμενικοὶ παράγοντες καὶ ὅροι. Ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ αἰσθάνομαι τὸν ἑαυτόν μου βαθύτατα συνεχόμενον καὶ ζῶντα ἐν τῷ μυστικῷ σώματι τοῦ Χριστοῦ… Τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον εἶναι διὰ τὴν ψυχήν μου, καὶ ὁ ἄρτος ὁ μυστικός, καὶ τὸ ὕδωρ τὸ πνευματικόν, καὶ ἡ ἐσθὴς καὶ τὸ ἱμάτιον καὶ ὁ ἀήρ, καὶ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματός μου ὁ ὑπερφυὴς ἔνοικος. Ἐν τῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ λατρεύω τὸν Θεὸν ὅπως πρέπει. Εἰς τῆν λατρείαν ταύτην ζῶ διαρκῶς τὴν θείαν ἀλήθειαν, καθίσταται βιώμά μου σταθερὸν ὁ ἐν Τριάδι Θεός, ζῶ διαρκῶς τὸ μυστήριον τῆς θείας περὶ τὸν ἄνθρωπον οἰκονομίας καὶ τὸν ἐν Πνεύματι θείῳ ἐξαγιασμόν. Εἰς τὴν λατρείαν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας αἰσθάνομαι τὸν Θεὸν νὰ καταβαίνῃ μέχρις ἐμοῦ, τὸν ἑαυτόν μου δὲ νὰ ἀνυψοῦται μέχρι τοῦ θρόνου τοῦ Θεοῦ» (σελ. 8).
Θα τελειώσουμε με μια βαριά φράση, που πρέπει πολύ να την προσέξουμε σήμερα, κι όσοι μιλούμε, κι όσοι γράφουμε, κι όσοι ακούμε για την Ορθοδοξία. «Ὁ πόνος τῆς καρδιάς μου», λέγει ο αείμνηστος Ηλίας Μηνιάτης, «δὲν ἀφήνει νὰ μιλήσῃ περισσότερον ἡ γλῶσσα μου· σιωπῶ καὶ τελειώνω μὲ τοῦτο μόνον· χριστιανέ, καθὼς ἡ πίστις σου εἶναι ἀληθινὴ καὶ ἁγία, ἄν δὲν εἶναι καὶ ἡ ζωή σου καλὴ καὶ ἁγία, μὴν ἐλπίζεις να σωθῇς. Πρέπει νὰ ζῇς καθὼς πιστεύεις καὶ τότε εὐχαρίστει τὸν Θεὸν διὰ τρία πράγματα: α) πὼς εἶσαι χριστιανὸς καὶ ὄχι ἄπιστος· β) πὼς εἶσαι χριστιανὸς ὀρθόδοξος καὶ ὄχι αἱρετικός· καὶ γ) πὼς εἶσαι χριστιανὸς ὀρθόδοξος, τόσον κατὰ τὴν πίστιν, ὅσον καὶ κατὰ τὴν ζωὴν, καὶ ὄχι κατὰ τὴν πίστιν μόνον. Τότε ἔλπιζε νὰ σωθῇς καὶ νὰ ἀπολαύσῃς τῆς βασιλείας τῶν Οὐρανῶν».
Π.Β. Πάσχος, Έρως Ορθοδοξίας, εκδ. Ε΄ Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006.