Οι πύλες της μετανοίας
Κυριακή Τελώνου και Φαρισαίου
«Τῆς μετανοίας ἄνοιξόν μοι πύλας, Ζωοδότα…» ψάλλει η Εκκλησία στον Όρθρο της πρώτης από τις τέσσερις Κυριακές που μας προετοιμάζουν για τη Μεγάλη Σαρακοστή. Και, όντως, αυτή η Κυριακή θα μπορούσε να θεωρηθεί ως πύλη· η πύλη από την οποία θα περάσουμε στην ιερή περίοδο που μας οδηγεί στο Πάσχα, η πύλη που διευκολύνει την πρόσβασή μας στην ατμόσφαιρα της μετάνοιας, στη ζωή της μετάνοιας, όπου θα πρέπει να μας οδηγεί η Μεγάλη Σαρακοστή. Ας μην ξεχνάμε ότι η λέξη «μετάνοια» σημαίνει την «αλλαγή του νου». Και, βέβαια, πρόκειται για κάτι πολύ περισσότερο από μια κάποια εξωτερική μετάνοια. Αυτό δηλαδή που μας ζητείται είναι μια αλλαγή ριζική, μια ανανέωση, μια μεταστροφή.
Την Κυριακή αυτή, που στην εκκλησιαστική γλώσσα ονομάζεται «Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου», η Εκκλησία, για να μας ωθήσει προς την αληθινή μετάνοια, θέτει για άλλη μια φορά μπροστά μας την εικόνα δύο ανθρώπων που ανεβαίνουν στον ναό για να προσευχηθούν· απ’ αυτούς ο ένας δικαιώνεται λόγω του ταπεινού του φρονήματος και της ειλικρινούς του μετανοίας. Τολμώ να πω ότι πρόκειται για μία από τις πιο επικίνδυνες παραβολές. Επειδή είμαστε τόσο συνηθισμένοι να καταδικάζουμε τον Φαρισαϊσμό, λέγοντας: «Εγώ, παρά τις αμαρτίες μου, δεν είμαι Φαρισαίος, δεν είμαι υποκριτής». Ξεχνάμε ότι η προσευχή του Φαρισαίου δεν είναι εντελώς λάθος. Ο Φαρισαίος βεβαιώνει ότι νηστεύει, ότι κάνει φιλανθρωπία, ότι αποφεύγει τις πιο «μεγάλες» αμαρτίες. Επιπλέον, δεν αποδίδει στον εαυτό του όλη την αξία για τις καλές του πράξεις· αναγνωρίζει ότι προέρχονται από τον Θεό και Τον δοξολογεί γι’ αυτό. Η προσευχή του Φαρισαίου είναι λάθος κατά δύο έννοιες. Λείπουν από αυτή η μετάνοια και η ταπείνωση. Ο Φαρισαίος δεν μοιάζει να έχει επίγνωση των ελλείψεων, των αμαρτημάτων ενδεχομένως, για τα οποία είναι ένοχος, όπως κάθε άνθρωπος. Και, αφετέρου, συγκρίνει εγωιστικά τον εαυτό του με τον Τελώνη με λόγια που υποκρύπτουν περιφρόνηση. Εμείς όμως; Έχουμε το δικαίωμα να κατακρίνουμε τον Φαρισαίο, να θεωρούμε τον εαυτό μας δικαιότερο από αυτόν, όταν πρώτα-πρώτα παραβιάζουμε τις εντολές που ο Φαρισαίος τηρούσε; Έχουμε το δικαίωμα να τοποθετούμαστε -εν αντιθέσει προς τον Φαρισαίο- στο ίδιο επίπεδο με τον δικαιωμένο Τελώνη; Δεν το έχουμε, όταν η στάση μας δεν είναι ακριβώς σαν τη δική του. Θα τολμούσαμε να πούμε ότι έχουμε την ταπείνωση και την μετάνοιά του; Εάν καταδικάζουμε μετά βδελυγμίας τον Φαρισαίο, χωρίς όμως να γινόμαστε σαν τον Τελώνη, πέφτουμε ακριβώς στον Φαρισαϊσμό.
Ας παρατηρήσουμε πιο προσεκτικά τη συμπεριφορά του Τελώνη. Δεν τολμά να σηκώσει τα μάτια στον ουρανό. Χτυπά το στήθος του. Ζητά το έλεος του Θεού. Αναγνωρίζει τον εαυτό του ως αμαρτωλό. Παίρνει και σωματικά τη στάση της ταπείνωσης. (Ο ίδιος ο Ιησούς, όπως λέει ένας άγιος, πήρε τόσο αποφασιστικά την έσχατη θέση, ώστε κανείς δεν μπόρεσε ποτέ να Του την αφαιρέσει.) Γι’ αυτό ο Κύριός μας είπε: «Kατέβη οὗτος δεδικαιωμένος εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ ἢ ἐκεῖνος». Ας παρατηρήσουμε ότι με την έκφραση «ἢ ἐκεῖνος» ο Κύριος αφήνει κατά κάποιο τρόπο ελεύθερη τη σκέψη μας να κατανοήσει την περίπτωση του Φαρισαίου. Και προσθέτει: «πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται».
Ας προσπαθήσουμε να διερευνήσουμε λίγο καλύτερα το επεισόδιο: Ο Τελώνης δικαιώνεται μόνο και μόνο επειδή εξομολογείται την αμαρτωλότητά του και κρατά ταπεινή στάση ενώπιον του Θεού; Υπάρχει στην περίπτωσή του και κάτι ακόμη. Ο πυρήνας της προσευχής του Τελώνη είναι μια γεμάτη εμπιστοσύνη επίκληση στην αγαθότητα και τη φιλοστοργία του θεού. «Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ», λέει. Οι λέξεις «ἐλέησόν με» είναι οι πρώτες λέξεις του 50ου ψαλμού, που θεωρείται ο Ψαλμός της μετανοίας. «Ἐλέησόν με, ὁ Θεός, κατὰ τὸ μέγα ἔλεός σου καὶ κατὰ τὸ πλῆθος τῶν οἰκτιρμῶν σου ἐξάλειψον τὸ ἀνόμημά μου». Το γεγονός ότι ο Κύριος επιλέγει αυτές τις λέξεις οι οποίες μέσω της προσευχής του Τελώνη δημιουργούν ένα πρότυπο και για τις δικές μας προσευχές μετάνοιας, ρίχνει άπλετο φως στην καρδιά και τις προθέσεις Του. Αυτό που θέλει ο Κύριος από κάθε αμαρτωλό που μετανοεί -άρα από τον καθένα μας- είναι πάνω απ’ όλα αυτή η παράδοση και η απόλυτη εμπιστοσύνη στο φιλόστοργο έλεος και τη φιλανθρωπία Του.
Η Εκκλησία στον Όρθρο καταλήγει στο συμπέρασμα της παραβολής και διατυπώνει την κεντρική έννοια αυτής της Κυριακής: «…Φαρισαῖον δικαιοῦντα ἑαυτὸν κατέκρινας, Κύριε, καὶ Τελώνην μετριοπαθήσαντα καὶ στεναγμοῖς ἱλασμὸν αἰτούμενον ἐδικαίωσας. Οὐ γὰρ προσίεσαι (…) τοὺς μεγαλόφρονας λογισμοὺς καὶ τὰς συντετριμμένας καρδίας οὐκ ἐξουθενεῖς…».
Το αποστολικό ανάγνωσμα αυτή της Κυριακής το παίρνουμε από την δεύτερη επιστολή του αποστόλου Παύλου στον μαθητή του Τιμόθεο (3:10-15). Ο απόστολος υπενθυμίζει εν συντομία στον Τιμόθεο όλα όσα χρειάστηκε να υπομείνει – διωγμούς και κάθε είδους δοκιμασία. Και ότι και ο Τιμόθεος, που ανατράφηκε μέσα στην πίστη του Χριστού και με τα «ἱερὰ γράμματα», δεν πρέπει να αποθαρρύνεται, αλλά να εμμένει στη φιλανθρωπία και την υπομονή. Παραμονές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, η επιστολή αυτή μας προειδοποιεί για τις δοκιμασίες και τις αντιξοότητες που δεν θα λείψουν κατά τη διάρκεια της προετοιμασίας μας για το Πάσχα. Και σ’ εμάς, όπως και στον Τιμόθεο, ο απόστολος λέει: «Σὺ δὲ μένε ἐν οἷς ἔμαθες καὶ ἐπιστώθης, εἰδὼς παρὰ τίνος ἔμαθες».
Lev Gillet (ενός Μοναχού της Ανατολικής Εκκλησίας), Πασχαλινή κατάνυξη, 1η έκδοση, εκδ. Ακρίτας, Αθήνα, 2009