Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής

Η πρώτη Κυριακή των Νηστειών είναι η Κυριακή της Ορθοδοξίας, μας δίδει την αφορμή να ρίξουμε μια ματιά στο όλο σύστημα των Κυριακών της Μεγάλης Τεσσαρακοστής. Χωρίς αυτήν την αναγνώριση, για να ειπούμε έτσι, του εδάφους και την ιστορική αναδρομή στην γένεση και εξέλιξη του λειτουργικού περιεχομένου των Κυριακών αυτών δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την μορφή και το νόημα της περιόδου αυτής του εκκλησιαστικού έτους. Είναι διπλό δηλαδή το ενδιαφέρον του πράγματος: και θεωρητικό-ιστορικό και πρακτικό, αφού η γνώσις του αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση της δομής της όλης περιόδου των Νηστειών. Το θέμα είναι αρκετά πολύπλοκο, αλλά κατ’ ανάγκην θα πρέπει να περάσουμε από τους δαιδαλώδεις διαδρόμους της μακράς του εξελίξεως για να αποκτήσουμε μια ακριβή εποπτεία και κατά το δυνατόν σαφή γνώση.

Στην περίοδο της Τεσσαρακοστής μπορούμε να διακρίνουμε αλλεπάλληλα στρώματα λειτουργικών παραδόσεων διαφόρων εποχών και διαφόρου προελεύσεως. Υπάρχουν παμπάλαια στοιχεία, αλλά και άλλα κατά πολύ νεώτερα. Μπορούν να διακριθούν ιεροσολυμιτικές καταβολές και κωνσταντινουπολιτικές επεξεργασίες και προσθήκες. Τα παλαιά στοιχεία πολλές φορές υποχωρούν εντελώς και διακρίνουμε μόνο τα ίχνη τους. Άλλοτε πάλι διατηρούνται, ιδία στις καθημερινές της Τεσσαρακοστής. Τα νεώτερα στοιχεία, σαν πιο ζωτικά, ή επικρατούν και κυριαρχούν ή αναμιγνύονται με τα παλαιότερα και η συνύπαρξη αυτή γεννά ένα σωρό ερωτηματικά και ιστορικά προβλήματα. Σχεδόν όλες οι εποχές και όλοι οι εκκλησιαστικοί υμνογράφοι αντιπροσωπεύονται στις ακολουθίες των ημερών της Τεσσαρακοστής. Παρά το παράδοξο αυτό μωσαϊκό, διακρίνει κανείς μία γενική κατευθυντήριο γραμμή και μία σχετική ενότητα. Αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι ενωρίς είχε αποκρυσταλλωθεί το βασικό διάγραμμα της περιόδου αυτής και είχαν εξ αρχής καθορισθεί οι σκοποί της. Για τον λόγο αυτόν τα επί μέρους στοιχεία, και αυτά τα μεταγενέστερα, ενετάσσοντο άμα τη εισαγωγή τους στο όλο της πλαίσιο.

Οι Κυριακές της Τεσσαρακοστής είναι πέντε και αριθμούνται κατά σειράν από την πρώτη Κυριακή μέχρι την προ των Βαΐων, ως Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄ και Ε΄ Κυριακή των Νηστειών. Τα αρχικά εορτολογικά θέματα των Κυριακών αυτών είχαν διαμορφωθεί προφανώς στα Ιεροσόλυμα. Όπως είδαμε να γίνεται στις τρεις προπαρασκευαστικές Κυριακές, έτσι και εδώ η όλη υμνογραφία της Κυριακής είχε ως θέμα της ευαγγελική περικοπή, που ήταν σύμφωνη με τα βασικά θέματα της Τεσσαρακοστής. Αλλά και η υμνογραφία της εβδομάδος που επακολουθούσε εστηρίζετο κατά το πλείστον στο θέμα της Κυριακής. Έτσι η Τεσσαρακοστή απετελείτο από πέντε επί μέρους κύκλους, κάθε ένας από τους οποίους είχε ένα ιδιαίτερο θέμα.

Η πρώτη Κυριακή ήταν αφιερωμένη στην μνήμη των προφητών, σε συνάρτηση προφανώς προς το θέμα της προηγουμένης Κυριακής, την πτώση δηλαδή των πρωτοπλάστων. Τα δύο πρώτα στιχηρά του εσπερινού («Σὲ τὸν ἀκατάληπτον…» και «Λόγῳ σε κηρύξαντες…»), το δοξαστικό της λιτής («Χαίρετε προφῆται τίμιοι…») και το δοξαστικό των αίνων («Μωσῆς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας…»), καθώς και μερικά ιδιόμελα που ψάλλονται τις καθημερινές της Β΄ εβδομάδος, είναι λείψανα της αρχικής υμνογραφίας της ημέρας.  Επίσης και το αποστολικό ανάγνωσμα, που αναφέρεται στους αγώνες και τα πάθη των προφητών,[1] το ευαγγελικό ανάγνωσμα, που ομιλεί για την αναγνώριση στο πρόσωπο του Ιησού από τους μαθητές του προκηρυχθέντος από τους προφήτες Μεσσίου,[2] καθώς και το προκείμενο («Εὐλογητὸς εἶ, Κύριε, ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν») και το αλληλουάριο («Μωυσῆς καὶ Ἀαρὼν ἐν τοῖς ἱερεῦσιν αὐτοῦ»), που προηγούνται των αναγνωσμάτων αυτών, προέρχονται και αυτά από το παλαιό αυτό στρώμα του αρχικού της περιεχομένου.

Κατά την Δευτέρα Κυριακή ανεγινώσκετο η παραβολή του ασώτου υιού.[3] Το θέμα αυτό έχει σήμερα λησμονηθεί. Τα τριώδια όμως και τα ιδιόμελα της εβδομάδος που επακολουθεί είναι όλα εμπνευσμένα από την παραβολή αυτή.

Την τρίτη Κυριακή κυριαρχούσε το θέμα της μετανοίας του τελώνου και εδιαβάζετο η σχετική παραβολή από το Ευαγγέλιο.[4] Σήμερα μένει μόνο το δοξαστικό των αίνων («Τὴν ὑψηλόφρονα γνώμην…») και πολλά ιδιόμελα στις ακολουθίες της Δ΄ εβδομάδος.

Η τετάρτη Κυριακή ήταν αφιερωμένη στην παραβολή του καλού Σαμαρείτου, στον «ἐμπεσόντα εἰς τοὺς ληστάς».[5] Εδώ διετηρήθη ο κανών κατά την Κυριακή και ιδιόμελα και τριώδια μέσα στην εβδομάδα. Το ίδιο και κατά την πέμπτη Κυριακή, που ανεγινώσκετο η παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου.[6] Και πάλι έχουμε ένα κανόνα την Κυριακή και τριώδια και ιδιόμελα κατά τις καθημερινές ακολουθίες της Ϛ΄ εβδομάδος, που αναφέρονται στον πλούσιο και τον Λάζαρο.

Τα σημερινά εορτολογικά θέματα των Κυριακών αυτών είναι διαφορετικά: Η πρώτη Κυριακή είναι η Κυριακή Η πρώτη Κυριακή είναι η Κυριακή της Ορθοδοξίας, η δευτέρα είναι αφιερωμένη στην μνήμη του αγίου Γρηγορίου Παλαμά, η τρίτη είναι η Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως, η τετάρτη έχει αφιερωθεί στη μνήμη του Ιωάννου της Κλίμακος και η πέμπτη στην οσία Μαρία την Αιγυπτία. Η αντικατάσταση των αρχικήν θεμάτων με τα νεότερα έγινε αργότερα στην Κωνσταντινούπολη κατά σταδιακό τρόπο, από τον Ϛ΄ μέχρι και τον ΙΔ΄ αιώνα. Δεν είναι εύκολο να προσδιορισθούν τα βαθύτερα αίτια των μεταρρυθμίσεων αυτών, ούτε και ο ακριβής χρόνος κατά τον οποίο έλαβαν χώραν, τουλάχιστον στις περισσότερες περιπτώσεις. Ένας λόγος φαίνεται ότι ήταν η προσπάθεια να μπουν στις Κυριακές της Τεσσαρακοστής αναγνώσματα από το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, που δεν ανεγινώσκετο κατά τις άλλες περιόδους του έτους. Έτσι όμως τα εορτολογικά θέματα των Κυριακών αυτών στερήθηκαν το απαραίτητο βιβλικό υπόβαθρο, που τους έδιδε η ανάγνωσις της παραβολής του Τελώνου και Φαρισαίου, του Ασώτου, του καλού Σαμαρείτου και του πλουσίου και του Λαζάρου, που όλες ανήκουν στο Κατά Λουκάν Ευαγγέλιο. Δεύτερος ίσως λόγος είναι η ανάπτυξις της τιμής των αγίων. Κατά την Τεσσαρακοστή απηγορεύετο ο εορτασμός της μνήμης τους. Οι Κυριακές όμως και τα Σάββατα αποτελούσαν εξαίρεση· ήσαν σαν νησίδες ή οάσεις στην έρημο της Τεσσαρακοστής. Σε μερικά μάλιστα μέρη δεν τις αριθμούσαν στις σαράντα ημέρες της νηστείας. Σ’ αυτές λοιπόν θα έπρεπε να μεταφερθεί η μνήμη ορισμένων μεγάλων αγίων, που ενέπιπτε στις καθημερινές της Τεσσαρακοστής. Πολύ περισσότερο, αν το παράδειγμα των αγίων ταίριαζε με την περίοδο των Νηστειών. Έτσι μετεφέρθη η μνήμη της οσίας Μαρίας της Αιγυπτίας από την 1^η Απριλίου και προεβλήθη ως παράδειγμα μετανοίας την Ε΄ Κυριακή των Νηστειών, την παλαιά Κυριακή του πλουσίου και του Λαζάρου. Ομοίως και η μνήμη του οσίου Ιωάννου της Κλίμακος από την 30^η Μαρτίου στην Δ΄ Κυριακή των Νηστειών. Πιθανόν και η εορτή της Σταυροπροσκυνήσεως της Γ΄ Κυριακής των Νηστειών προέρχεται από μεταφορά της εορτής της ευρέσεως του τιμίου Σταυρού (6 Μαρτίου). Το θέμα της Α΄ Κυριακής το έδωσε το γεγονός της αναστηλώσεως των αγίων εικόνων, που έγινε κατά την ημέρα αυτή το έτος 843 επί Θεοδώρας της Αυγούστης. Στην Β΄ Κυριακή ετοποθετήθη η μνήμη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, είτε κατ’ αναλογίαν προς τον επίσης ασκητή όσιο Ιωάννη της Κλίμακος, είτε σαν επέκταση του θέματος της Α΄ Κυριακής, της Κυριακής της Ορθοδοξίας. Ο άγιος Γρηγόριος υπήρξε υπερασπιστής και στύλος της ορθοδόξου πίστεως. Τα παλαιά αναγνώσματα της Β΄ και Γ΄ Κυριακής των Νηστειών, ίσως και μέρος της παλαιάς υμνογραφίας των Κυριακών αυτών, μετεφέρθησαν στις δύο μεταγενέστερες προπαρασκευαστικές Κυριακές της Τεσσαρακοστής, την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου και του Ασώτου.

Θα σταθούμε για λίγο στο επίκαιρο θέμα της Κυριακής της Ορθοδοξίας. Και πρώτα θα ακούσουμε δύο τροπάρια από την παλαιά υμνογραφία της ημέρας αυτής. Το πρώτο είναι το δεύτερο προσόμοιο του εσπερινού του πλ. β΄ ήχου προς το «Ὅλην ἀποθέμενοι». Το δεύτερο είναι ιδιόμελο του ιδίου ήχου και ψάλλεται ως δοξαστικό των αίνων. Στο πρώτο το έργο των προφητών συναρτάται προς τα θέματα της Τεσσαρακοστής, εν συνδυασμώ προς τα παθήματά τους, για τα οποία κάμνει λόγο ο Απόστολος της ημέρας, και την λατρεία του Θεού και την άσκηση, που διαποτίζουν την περίοδο του Τριωδίου. Στο δεύτερο ο Μωυσής, ο Ηλίας και οι τρεις παίδες προβάλλονται ως παραδείγματα νηστευτών, πάλι σε συνάρτηση προς το βασικό θέμα του Τριωδίου, την νηστεία:

«Λόγῳ σε κηρύξαντες
οἱ θεηγόροι προφῆται
καὶ ἔργοις τιμήσαντες,
ἀτελεύτητον ζωὴν
ἐκαρπώσαντο·
τῇ γὰρ κτίσει, δέσποτα,
παρὰ σὲ τὸν κτίσαντα
μὴ λατρεύειν καρτερήσαντες,
τὸν Κόσμον ἅπαντα
εὐαγγελικῶς ἀπεστράφησαν
καὶ σύμμορφοι γεγόνασιν
οὗπερ προηγόρευσαν πάθους σου.
Ὧν ταὶς ἱκεσίαις
ἀξίωσον ἀμέμπτως διελθεῖν
τῆς ἐγκρατείας τὸ στάδιον,
μόνε πολυέλεε».

«Μωσῆς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας
νόμον ἐδέξατο, καὶ λαὸν ἐπεσπάσατο·
Ἠλίας νηστεύσας οὐρανοὺς ἀπέκλεισε·
τρεῖς δὲ παῖδες Ἀβραμιαῖοι
τύραννον παρανομοῦντα διὰ νηστείας ἐνίκησαν.
Δι᾿ αὐτῆς καὶ ἡμᾶς Σωτὴρ,
ἀξίωσον, τῆς ἀναστάσεως τυχεῖν
οὕτω βοῶντας· Ἅγιος ὁ Θεός, ἅγιος ἰσχυρός,
ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς».

Από το δεύτερο θέμα της Κυριακής αυτής, την αναστήλωση των αγίων εικόνων, φέρνουμε τρία χαρακτηριστικά τροπάρια. Το πρώτο είναι το πρώτο στιχηρό των αίνων, του δ΄ ήχου, προς το «Ἐδωκας σημείωσιν». Τα δύο άλλα είναι τα δύο πρώτα τροπάρια από την α΄ ωδή του κανόνος του πλ. β΄ ήχου, με ειρμό το «Βοηθὸς καὶ σκεπαστής», που εψάλλετο άλλοτε στην λιτανεία των αγίων εικόνων. Όπως και όλη η υμνογραφία που αναφέρεται στην αναστήλωση των αγίων εικόνων, έτσι και τα τροπάρια αυτά είναι γραμμένα από ανθρώπους που έζησαν την μεγάλη διαμάχη και ένοιωσαν την έντονη ιερή χαρά της νίκης της ορθής πίστεως. Ο κανών μάλιστα είναι ποίημα του πρωταγωνιστού και ηρωικού υποστηρικτού των εικόνων, του οσίου Θεοδώρου του Στουδίτου. Είναι νικητήρια άσματα, παιάνες χαράς. Η Εκκλησία σαν νύμφη στολίζεται με την ιερά στολή των εικόνων, που της είχε αφαιρεθεί από τους εικονομάχους, και πανηγυρίζει για την νίκη της κατά των αιρετικών και την επικράτηση της ορθής πίστεως, της Ορθοδοξίας.

«Ἐν σοὶ νῦν ἀγάλλεται
ἡ Ἐκκλησία φιλάνθρωπε
τῷ νυμφίῳ καὶ κτίστῃ αὐτῆς
τῷ ταύτην θελήματι
θεοπρεπεστάτῳ
ἐξ εἰδώλων πλάνης
λυτρωσαμένῳ καὶ σαυτῷ
ἁρμοσαμένῳ τιμίῳ αἵματι
φαιδρῶς ἀπολαμβάνουσα
τὴν ἱερὰν ἀναστήλωσιν
τῶν εἰκόνων καὶ χαίρουσα
σὲ ὑμνεῖ καὶ δοξάζει πιστῶς».

«Χαριστήριον ᾠδὴν
τῷ εὐεργέτῃ Θεῷ τῶν ὅλων
ᾂσωμεν, πιστοί, ὅτι ἤγειρεν ἡμῖν
σωτήριον κέρας
βασιλείαν κραταιάν,
ὀρθοδοξίας πρόμαχον».

«Ἐπεφάνη άληθῶς
ἡ θεία χάρις τῇ οἰκουμένῃ,
δόξα καὶ τιμὴ πεφανέρωται νῦν,
σκιρτᾷ Ἐκκλησία,
δεξαμένη τὴν στολὴν
τῆς ἑαυτῆς γυμνώσεως».

(14 Μαρτίου 1970)

[1] Εβρ. 11, 24-26. 32-40.

[2] Ιω. 1, 44-52.

[3] Λουκ. 15, 11-32.

[4] Λουκ. 18, 10-14.

[5] Λουκ. 18, 18-27.

[6] Λουκ. 16, 19-31.

Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 1997