28 Ὀκτωβρίου 1940
Ἂς ξεχάσωμε τὸν κόσμο τὸ θεατό, τὶς πράξεις τὶς ὑψηλὲς καὶ τὶς ἀσήμαντες, τὴ μιὰ ποὺ ἀκολουθεῖ μοιραῖα τὴν ἄλλη, μέσ᾿ στὴν ἀνεξιχνίαστη πλοκή τους. Ἂς γυρίσωμε πρὸς τὰ μέσα, στὸ νόημα ποὺ οἱ πράξεις ἀναδίνουν καὶ πιὸ βαθιά, στὴ συνειδητὴ κατοχὴ τοῦ νοήματος τούτου.
Πράξεις τρανές, ἡρωϊκές, πολέμους λαμπρούς, σωστικούς, τιμημένους βρίσκομε σὲ πολλῶν λαῶν τὴν ἱστορία, σ᾿ ὅλους τοὺς καιρούς. Μικραίνει ὅμως ὁ κύκλος, ὅταν ζητᾶμε πράξεις ἱστορικὲς μὲ ὑψηλὸ νόημα, πολέμους ποὺ σημαίνουν κάτι μεγάλο γιὰ τὴν προκοπὴ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὴν ἀνύψωσή του. Ἀλλὰ ὑπάρχει καὶ ἕνας ἄλλος ἀκόμα στενώτερος κύκλος, ὁ τελευταῖος, ἐκεῖνος ὅπου βρίσκονται οἱ ἄνθρωποι ποὺ δίνουν ἐνσυνείδητα στὴν πράξη νόημα καὶ ὕψος, καὶ οἱ λαοὶ ποὺ ἐνσυνείδητα μεταβάλλουν ἕνα πολεμικό τους ἄθλημα σ᾿ ἕνα κατόρθωμα τοῦ πνεύματος. Σὲ μιὰ περιωρισμένην ἀριστοκρατία ὡρῶν καὶ συνειδήσεων ἀνήκει αὐτὸ τὸ ὑπέροχο προνόμιο.
Ἄξιος ὁ ἡρωισμός, ὁ γυμνὸς ἡρωισμός. Ἀξιώτερος ὁ ἡρωισμὸς ποὺ ἀπὸ τὰ πράγματα συνδέεται μὲ μιὰν ἰδέα. Ἀξιώτατος ὅμως ὁ τραγικὸς καὶ σπάνιος ἡρωισμὸς ποὺ ἐνσυνείδητα καὶ θεληματικὰ ὁ ἥρωας τὸν ἀσκεῖ γιὰ τὴν ἐπίτευξη τῆς ἰδέας.
Τὸν μικρό μας πόλεμο μέσα στὴν τιτανομαχία τῆς οἰκουμένης, ἂς τὸν ὑμνοῦν οἱ πολιτικοὶ καὶ οἱ στρατιώτες, γιατὶ ἀναχαίτισε τὶς ἐχθρικὲς στρατιὲς καὶ ἀργοπόρησε τὴν μεταπήδησή τους σὲ ἄλλα μέτωπα, πρὶν τῆς ὥρας. Ἂς τὸν ὑμνοῦν οἱ καλοπροαίρετοι ξένοι μελετητὲς τῆς ἱστορίας, γιατὶ συμβολίζει τὴ νίκη τῆς ἰδέας ἐναντίον τῶν δυνάμεων τοῦ κακοῦ. Ἐμεῖς ἔχομε ἕναν μεγαλείτερο ἔπαινο νὰ ποῦμε, ποὺ ξένοι δὲν μποροῦν νὰ ποῦν γιὰ μᾶς καὶ ποὺ μόνο ἐμεῖς ἔχομε τὴν ἐξουσία καὶ τὴν τιμὴ νὰ μποροῦμε νὰ διαλαλήσομε. Εἶναι ὁ ἔπαινος γιὰ ἕνα γεγονὸς ἐσώψυχο, ποὺ τὸ νιώθομε μονάχα οἱ ἴδιοι ἐμεῖς. Ἐμεῖς δὲν βοηθήσαμε μονάχα τὸν καλὸν ἀγῶνα· δὲν δεχθήκαμε ἀπλῶς τὸ ὑψηλὸ νόημα ποὺ ἡ μοῖρα τῶν πραγμάτων συνέδεσε μὲ τὸν ἀγῶνα μας. Ἐμεῖς συνειδητὰ ἐπλαστουργήσαμε τοῦ ἀγῶνα μας τὸ βαθύτερο νόημα, συνειδητὰ τὸ πλατύναμε καὶ τὸ κάναμε -ἄν ὄχι ὅλοι, ὅμως, πολλοί, οἱ περισσότεροι ἀπὸ μᾶς- ὀχτὼ χρόνια τώρα, στερέωμα τῆς ἐθνικῆς μας ψυχῆς. Αὐτὸ εἶναι τὸ ἀριστοκρατικὸ προνόμιο ποὺ ὁρίζει τὴν πανανθρώπινη ἀξία ἑνὸς ἀγῶνα, ἐπάνω ἀπὸ ἀριθμοὺςκαὶ ἐπίκαιρες πολιτικὲς σκοπιμότητες, ἐπάνω καὶ ἀπὸ τῆς ἱστορίας τὸ συνειρμὸ στὸ ἄχρονο πεδίο τῶν ἠθικῶν ἀξιῶν καὶ τῶν πνευματικῶν ἐπιτευγμάτων.
Ὅταν μάλιστα αὐτὸς ὁ ἀγῶνας, συνειδητὰ ἀπὸ τὴν ἀρχή του ὥς τὰ σήμερα, μὲ ἐναλλαγὴ μονάχα τῶν ἐχθρῶν, μένει ὁ ἀδιάσπαστος ἀγῶνας ἐναντίον τῆς ἠθικῆς καὶ πνευματικῆς δουλείας ποὺ ὑπαγορεύει ὁ ρηχὸς καὶ στρεβλωμένος ὑλισμός, τὸ προνόμιο αὐτὸ γίνεται ἀθάνατο γέρας, ποὺ εὐγενέστερό του, σὲ τοῦτη τὴ μαύρην ὥρα τῆς ἱστορίας, δὲν μποροῦν νὰδιεκδικήσουν οὔτε ἄτομα, οὔτε λαοί.
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΤΣΑΤΣΟΣ
Κωνσταντίνος Τσάτσος, 28 Ὀκτωβρίου 1940, Νέα Εστία, τεύχος 512, 1 Νοεμβρίου 1948, σελ. 1321-1322