Η Γέννηση του Χριστού

Ο εορτασμός της Γεννήσεως του Χριστού στην Ορθόδοξη Εκκλησία, πήρε ως πρότυπο την εορτή της Αναστάσεως του Χριστού. Της εορτής προηγείται μια νηστεία σαράντα ημερών, με ιδιαίτερες μέρες προετοιμασίας που αναγγέλλουν την επερχόμενη Γέννηση του Σωτήρος. Έτσι, κατά την εορτή του Αγίου Ανδρέα (στις 30 Νοεμβρίου) και την εορτή του Αγίου Νικολάου (6 Δεκεμβρίου) τα τροπάρια που ψάλλονται ανακοινώνουν την ερχόμενη Γέννηση του Κυρίου.

«Σπήλαιον εὐτρεπίζου· ἡ Ἀμνὰς γὰρ ἥκει, ἔμβρυον φέρουσα Χριστόν. Φάτνη δὲ ὑποδέχου, τὸν τῷ λόγῳ λύσαντα τῆς ἀλόγου πράξεως ἡμᾶς τοὺς γηγενεῖς. Ποιμένες ἀγραυλοῦντες, μαρτυρεῖτε θαῦμα τὸ φρικτόν. Καὶ Μάγοι ἐκ Περσίδος, χρυσὸν καὶ λίβανον καὶ σμύρναν τῷ Βασιλεῖ προσάξατε. Ὅτι ὤφθη Κύριος ἐκ Παρθένου Μητρός» (Ύμνος του Εσπερινού της εορτής του Αγίου Νικολάου).

Την παραμονή των Χριστουγέννων, διαβάζονται οι Μεγάλες Ώρες και τελείται η θ. Λειτουργία του Μεγ. Βασιλείου μαζί με τον Εσπερινό.[1] Κατά τη διάρκειά τους διαβάζονται οι προφητείες για τη γέννηση του Χριστού από την Παλαιά Διαθήκη, με έμφαση κυρίως στην προφητεία του Μιχαία που προλέγει ότι η Βηθλεέμ θα είναι ο τόπος γέννησης του Σωτήρα και τις προφητείες του Ησαΐα για την εμφάνιση και το Χαρακτήρα του Μεσσία:

«Διὰ τοῦτο δώσει Κύριος αὐτὸς ὑμῖν σημεῖον· ἰδοὺ ἡ παρθένος ἐν γαστρὶ ἕξει, καὶ τέξεται υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ ᾿Εμμανουήλ· βούτυρον καὶ μέλι φάγεται· πρὶν ἢ γνῶναι αὐτὸν ἢ προελέσθαι πονηρά, ἐκλέξεται τὸ ἀγαθόν» (Ησαΐας 7, 14-15).

«Γνῶτε ἔθνη καὶ ἡττᾶσθε, ἐπακούσατε ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς, ἰσχυκότες ἡττᾶσθε· ἐὰν γὰρ πάλιν ἰσχύσητε, πάλιν ἡττηθήσεσθε» (Ησαΐας 8, 9).

«Ὅτι πᾶσαν στολὴν ἐπισυνηγμένην δόλῳ καὶ ἱμάτιον μετὰ καταλλαγῆς ἀποτίσουσι καὶ θελήσουσιν εἰ ἐγενήθησαν πυρίκαυστοι.Ὅτι παιδίον ἐγενήθη ἡμῖν, υἱὸς καὶ ἐδόθη ἡμῖν, οὗ ἡ ἀρχὴ ἐγενήθη ἐπὶ τοῦ ὤμου αὐτοῦ, καὶ καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος, θαυμαστὸς σύμβουλος, Θεὸς ἰσχυρός, ἐξουσιαστής, ἄρχων εἰρήνης, πατὴρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος· ἐγὼ γὰρ ἄξω εἰρήνην ἐπὶ τοὺς ἄρχοντας, εἰρήνην καὶ ὑγίειαν αὐτῷ» (Ησαΐας 9, 5-6).

Η Αγρυπνία των Χριστουγέννων ξεκινά με το Μεγάλο Απόδειπνο,[2] όπου ψάλλεται ιεροπρεπώς το «Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός».

Στο Απόδειπνο ψάλλονται επίσης το Τροπάριο και το Κοντάκιο της εορτής, μαζί με τους ξεχωριστούς ύμνους, που δοξάζουν τη Γέννηση του Σωτήρα. Επίσης έχουμε την εκτενή ικεσία και ευλογούνται πανηγυρικά τα πέντε καρβέλια ψωμί, μαζί με τον σίτο, τον οίνο και το έλαιο, με το οποίο χρίονται στη συνέχεια οι πιστοί. Αυτό το μέρος της πανηγυρικής ολονυκτίας, που γίνεται σε κάθε μεγάλη εορτή, ονομάζεται αρτοκλασία.

Στην αρχή του Όρθρου των Χριστουγέννων, που μαζί με το Απόδειπνο αποτελούν την Αγρυπνία των Χριστουγέννων, ο Εξάψαλμος αρχίζει όπως συνήθως, με τη φράση «Δόξα ἐν ὑψίστοις Θεῷ καὶ ἐπὶ γῆς εἰρήνη, ἐν ἀνθρώποις εὐδοκία» (Λουκ. 2, 14). Στην Ακολουθία των Χριστουγέννων, αυτή η φράση του ύμνου των Αγγέλων, συνήθως ψάλλεται με μεγάλη επισημότητα και όχι όπως στην καθημερινή ακολουθία.[3] Στη συνέχεια, η ακολουθία του Όρθρου των Χριστουγέννων συνεχίζει κανονικά. Το Εωθινό Ευαγγέλιο είναι από το κατά Ματθαίον (1, 18-25) και εξιστορεί τη γέννηση του Χριστού, ενώ όλοι οι Ύμνοι και τα χωρία δοξολογούν την εμφάνισή Του στη γη.

«Χριστὸς γεννᾶται δοξάσατε, Χριστὸς ἐξ οὐρανῶν ἀπαντήσατε, Χριστὸς ἐπὶ γῆς, ὑψώθητε. ᾌσατε τῷ Κυρίῳ πᾶσα ἡ γῆ καὶ ἐν εὐφροσύνῃ, ἀνυμνήσατε λαοί· ὅτι δεδόξασται» (Πρώτη ωδή από τον κανόνα των Χριστουγέννων).

Η θεία Λειτουργία των Χριστουγέννων ξεκινά με Δοξολογία και αίνους. Κατά τη Μικρή Είσοδο του Ευαγγελίου ψάλλονται το Τροπάριο και το Κοντάκιο. Η φράση «Ὅσοι γὰρ εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε» (Γαλ. 3, 27) αντικαθιστά και πάλι τον Τρισάγιο Ύμνο. Το Αποστολικό Ανάγνωσμα είναι από την προς Γαλάτας επιστολή.

«Ὅτε δὲ ἦλθε τὸ πλήρωμα τοῦ χρόνου, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸν υἱὸν αὐτοῦ, γενόμενον ἐκ γυναικός, γενόμενον ὑπὸ νόμον, ἵνα τοὺς ὑπὸ νόμον ἐξαγοράσῃ, ἵνα τὴν υἱοθεσίαν ἀπολάβωμεν. Οτι δέ ἐστε υἱοί, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸ Πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τὰς καρδίας ὑμῶν, κρᾶζον· ἀββᾶ ὁ πατήρ. Ὥστε οὐκέτι εἶ δοῦλος, ἀλλ᾿ υἱός· εἰ δὲ υἱός, καὶ κληρονόμος Θεοῦ διὰ Χριστοῦ» (Γαλ. 4, 4-7).

Το Ευαγγελικό ανάγνωσμα είναι η γνωστή ιστορία των Χριστουγέννων από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο (2, 1-12) και η θ. Λειτουργία συνεχίζει κανονικά. Ακολουθεί ένα διήμερο εορτών, αφιερωμένο στην Παναγία Θεοτόκο και στον Πρωτομάρτυρα Στέφανο. Η πανηγυρική περίοδος των Χριστουγέννων συνεχίζεται μέχρι τα Θεοφάνεια, και στην περίοδο αυτή ψάλλονται τα Χριστουγεννιάτικα τροπάρια, ενώ τις ημέρες αυτές η Εκκλησία δεν έχει ορίσει καθόλου νηστεία.

Η εορτή των Χριστουγέννων επίσημα ονομάζεται Κατὰ σάρκα Γέννησις τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ καὶ Σωτῆρος ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ. Τα Χριστούγεννα εορτάζουμε τη γέννηση ως ανθρώπου του Υιού του Θεού, που μαζί με τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα είναι ο αληθινός Θεός προαιωνίως. Έτσι ψάλλουμε στην Εκκλησία:

«Ἡ Παρθένος σήμερον, τὸν Ὑπερούσιον τίκτει καὶ ἡ γῆ τὸ Σπήλαιον, τῷ ἀπροσίτῳ προσάγει. Ἄγγελοι, μετὰ Ποιμένων δοξολογοῦσι. Μάγοι δὲ, μετὰ ἀστέρος ὁδοιποροῦσι· δι᾿ ἡμᾶς γὰρ ἐγεννήθη, Παιδίον νέον, ὁ πρὸ αἰώνων Θεός» (Κοντάκιο της εορτής).

Η εορτή των Χριστουγέννων κατά τους τέσσερις πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού δεν αποτελούσε ξεχωριστή εορτή της Εκκλησίας. Εορταζόταν μαζί με τα Θεοφάνεια, σε μια μεγάλη εορτή της εμφάνισης του Θεού στη γη με ανθρώπινη μορφή, αυτή του Μεσσία του λαού του Ισραήλ. Η Γέννηση άρχισε να εορτάζεται ξεχωριστά στις 25 Δεκεμβρίου, για να αντισταθμιστεί η ειδωλολατρική εορτή του Αήττητου Ήλιου, που συνέπιπτε εκείνη την ημέρα. Καθιερώθηκε από την Εκκλησία με πολλή περίσκεψη, σε μια προσπάθεια να νικηθεί η ψεύτικη θρησκεία των ειδωλολατρών. Έτσι δημιουργήθηκε και το τροπάριο της εορτής, ως πολεμική εναντίον της λατρείας του ήλιου και των αστεριών, αλλά προτρέποντας στη λατρεία του Χριστού, του Αληθινού Ήλιου της Δικαιοσύνης (Μαλαχίας 4, 2), που ο ίδιος προσκυνείται από όλα τα στοιχεία της φύσης.

«Ἡ Γέννησίς σου Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ἀνέτειλε τῷ κόσμῳ, τὸ φῶς τὸ τῆς γνώσεως· ἐν αὐτῇ γὰρ οἱ τοῖς ἄστροις λατρεύοντες, ὑπὸ ἀστέρος ἐδιδάσκοντο, σὲ προσκυνεῖν, τὸν Ἥλιον τῆς δικαιοσύνης, καὶ σὲ γινώσκειν ἐξ ὕψους ἀνατολήν (Λουκ1, 78) Κύριε δόξα σοι» (Τροπάριο).

Έτσι, τα Χριστούγεννα εορτάζουμε τη σωτηρία του κόσμου από τον Σωτήρα Χριστό, τον Υιό του Θεού, που ενανθρώπισε για εμάς· και πλέον μέσω Αυτού, μπορούμε κι εμείς να φθάσουμε στη θέωση, να γίνουμε παιδιά του Θεού με την ενοίκιση του Αγίου Πνεύματος μέσα μας.

[1] Σύμφωνα με το Ρωσικό Τυπικό (Σ.τ.Μ).
[2] Σύμφωνα με την Τάξη της Μονής του Αγίου Σάββα εν Ιεροσολύμοις (Σ.τ.Μ).
[3] Κατά τη Ρωσική Τάξη (Σ.τ.Μ).

π. Θωμάς Χόπκο, Δόγμα και λατρεία Βασικό εγχειρίδιο για την ορθόδοξη πίστη, Τόμος: 1^ος, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 2014