Η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής

Μεταξύ των μακρών νηστειών του έτους η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι η αρχαιότερη και αυστηρότερη περίοδος νηστείας. Μαζί με τη νηστεία της Τετάρτης και της Παρασκευής ανάγει την αρχή της σ’ αυτή την αποστολική εποχή, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από αδιαμφισβήτητες ιστορικές μαρτυρίες που έχουμε.

Αφετηρία και πυρήνα αυτής της νηστείας θα πρέπει να θεωρήσουμε την αρχαιότατη νηστεία προ του Πάσχα, η οποία καθιερώθηκε εις ανάμνησιν των παθών του Κυρίου και ως περίοδος προπαρασκευής των πιστών για την εορτή του Πάσχα και των κατηχουμένων για το Βάπτισμα. Οι Αποστολικές Διαταγές συνδέουν την καθιέρωση της νηστείας του Πάσχα με τα λόγια του Κυρίου «ὅταν ἀπαρθῇ ἀπ᾿ αὐτῶν ὁ νυμφίος, τότε νηστεύσουσιν ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις» (Μαρκ. 2,20˙ Ματθ. 9,15˙ Λουκ. 5,35). «Ἐκεῖναι αἱ ἡμέραι» είναι κατά τις Διαταγές αυτές κατά τις οποίες ο Κύριος και Νυμφίος «ἤρθη ἀφ᾿ ἡμῶν ὑπὸ τῶν ψευδωνύμων Ἰουδαίων καὶ σταυρῷ προσεπάγη “καὶ μετὰ ἀνόμων ἐλογίσθη”. Διὸ παραινοῦμεν καὶ ὑμῖν νηστεύειν ταύτας, ὡς καὶ ἡμεῖς ἐνηστεύσαμεν ἐν τῷ ληφθῆναι αὐτὸν ἀφ᾿ ἡμῶν ἂχρις ἑσπέρας».[1]

Ο χρόνος της νηστείας προ του Πάσχα αρχικά δεν ήταν ούτε και ο ίδιος σε όλες τις τοπικές Εκκλησίες. Υπήρχε δηλαδή στην πρώτη Εκκλησία ελευθερία και όχι απόλυτη ομοιομορφία. Ποικιλία ακόμη παρατηρούμε και στον τρόπο, με τον οποίο νήστευαν οι χριστιανοί αυτήν την περίοδο.

Πότε ακριβώς εμφανίζεται η Τεσσαρακοστή ως περίοδος νηστείας προ της εορτής του Πάσχα, είναι δύσκολο να καθορισθεί με ακρίβεια. Μία αναφορά στην Τεσσαρακοστή του 5ου Κανόνος της Α΄ οικουμενικής Συνόδου, που συνήλθε στη Νίκαια της Βιθυνίας, μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κατά την εποχή που συγκλήθηκε η Σύνοδος (325 μ.Χ.) η Τεσσαρακοστή αποτελούσε καθιερωμένο θεσμό σ’ ολόκληρη την Εκκλησία.

Άλλες ιστορικές μαρτυρίες, όπως αυτή του ιστορικού Ευσέβιου Καισαρείας,[2] αναφέρονται ακόμη σαφέστερα στην ύπαρξη της Τεσσαρακοστής και συνδέουν την καθιέρωσή της ως περιόδου νηστείας και πνευματικής προπαρασκευής για το Πάσχα με την τεσσαρακονθήμερη νηστεία του Κυρίου και των προφητών Μωυσή και Ηλία.

Όπως στην αρχική νηστεία προ του Πάσχα, έτσι και στη νηστεία της Τεσσαρακοστής υπήρχε μεγάλη ποικιλία από τόπο σε τόπο μέχρι την οριστική διαμόρφωσή της. Διαφορές υπήρχαν και στον υπολογισμό της χρονικής διάρκειάς της και στον τρόπο, με τον οποίο οι χριστιανοί τηρούσαν τη νηστεία.

Αυτό όμως που με ασφάλεια μπορούμε να υποστηρίξουμε είναι ότι ανέκαθεν η νηστεία της Τεσσαρακοστής ήταν πολύ αυστηρή νηστεία. Ο 69ος Κανών των αγίων Αποστόλων απειλεί με καθαίρεση τους κληρικούς και με αφορισμό τους λαϊκούς, που δεν νηστεύουν «τὴν ἁγίαν Τεσσαρακοστὴν τοῦ Πάσχα». Κατά τον 50ό Κανόνα της τοπικής Συνόδου της Λαοδικείας (συγκλήθηκε γύρω στο 360 μ.Χ.) «δεῖ πᾶσαν τὴν Τεσσαρακοστὴν νηστεύειν ξηροφαγοῦντες».

Ως προς τα είδη τροφών και ποτών, από τα οποία έπρεπε οι χριστιανοί να απέχουν, η αρχή που από ενωρίς επικράτησε ήταν ότι οι νηστεύοντες απέχουν από τροφές εξ αίματος (κρέας – ψάρια), από τροφές ζωικής προελεύσεως (γαλακτοκομικά προϊόντα και αυγά) και από τον οίνο. Ο τύπος νηστείας για όλη την Τεσσαρακοστή ήταν να παραμένουν οι χριστιανοί άσιτοι μέχρι την ένατη ώρα (3 μ.μ.) και να απέχουν από τις τροφές που αναφέραμε κατά το γεύμα.

Το όνομα Τεσσαρακοστή που προσέλαβε ή προ του Πάσχα μακρά περίοδος νηστείας, συνδέεται σίγουρα με τον αριθμό των σαράντα ημερών νηστείας που η περίοδος περιλαμβάνει. Οι Αποστολικές Διαταγές συνιστώντας τον εορτασμό διαφόρων χριστιανικών εορτών, προσθέτουν: «Μεθ᾿ ἃς ὑμῖν φυλακτέα ἡ νηστεία τῆς Τεσσαρακοστῆς, μνήμην περιέχουσα τῆς τοῦ Κυρίου πολιτείας τε καὶ νομοθεσίας».[3]

Ότι το όνομα Τεσσαρακοστή σχετίζεται με τον αριθμό των σαράντα ημερών νηστείας, φαίνεται και από τα όσα μας λένε οι Αποστολικές Διαταγές στη συνέχεια:

«Ἐπιτελείσθω δὲ ἡ νηστεία αὕτη πρὸ τῆς νηστείας τοῦ Πάσχα (προφανώς εννοούν τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας), ἀρχομένη μὲν ἀπὸ Δευτέρας (της Καθαράς δηλαδή), πληρουμένη δὲ εἰς Παρασκευὴν (την παραμονή του Σαββάτου του Λαζάρου). Μεθ᾿ ἅς (τις σαράντα ημέρες της Τεσσαρακοστής) ἀπονηστεύσαντες ἂρξασθε τῆς ἁγίας τοῦ Πάσχα ἑβδομάδος, νηστεύοντες αὐτὴν πάντες μετὰ φόβου καὶ τρόμου».[4]

Η Τεσσαρακοστή πολύ ενωρίς ονομάστηκε Μεγάλη. Ο χαρακτηρισμός αυτός της αποδόθηκε όχι μόνο για να διακρίνεται από τις άλλες μακρές νηστείες του έτους, αλλά και για να εξαρθεί η σημασία της: η αυστηρότητα της νηστείας και γενικότερα της ασκήσεως που προϋποθέτει και ο σκοπός χάριν του οποίου καθιερώθηκε, η πνευματική προετοιμασία μας δηλαδή για την κορυφαία εορτή του Πάσχα.

Η μεγάλη Τεσσαρακοστή όπως είναι γνωστό, αρχίζει από την Καθαρά Δευτέρα. Το διάστημα τριών εβδομάδων από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου, με την οποία αρχίζει η περίοδος του Τριωδίου («ανοίγει το Τριώδιο», λέει ο λαός μας), μέχρι την Κυριακή της Τυρινής που προηγείται, αποτελεί ένα προπαρασκευαστικό στάδιο, το οποίο μας προετοιμάζει για να εισέλθουμε στην Τεσσαρακοστή. Τα αγιογραφικά αναγνώσματα και η θαυμάσια υμνογραφία που πάλλει από κατάνυξη και συντριβή μας υπογραμμίζουν τη σημασία της αληθούς προσευχής, της ειλικρινής μετανοίας, της νηστείας και της εγκράτειας.

Η πρώτη εβδομάδα -που ονομάζεται και προσφωνήσιμος επειδή αποτελεί την εισαγωγή της όλης περιόδου- είναι απόλυτη, δηλαδή καταλύουμε εις πάντα όλες τις ημέρες και κατά την Τετάρτη και την Παρασκευή.

Τη δεύτερη εβδομάδα (από την Κυριακή του Ασώτου μέχρι των Απόκρεω) γίνεται κατάλυση εις πάντα όλες τις ημέρες, εκτός από την Τετάρτη και την Παρασκευή. Τις δύο αυτές ημέρες υπάρχει πλήρης νηστεία, όπως κατά τις ημέρες της Τεσσαρακοστής. Η εβδομάδα αυτή -και κυρίως η τρίτη Κυριακή- ονομάζεται των Απόκρεω, προφανώς διότι τότε σταματούμε να καταλύουμε το κρέας· κατά κάποιον τρόπο δηλαδή το αποχαιρετούμε, προκειμένου σε λίγο να αρχίσουμε τη νηστεία.

Η τρίτη εβδομάδα αρχίζει από τη Δευτέρα (μετά την Κυριακή των Απόκρεω) και λήγει την Κυριακή της Τυροφάγου. Την εβδομάδα αυτή -γνωστή ευρύτερα της Τυροφάγου- ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης την ονομάζει «προνήστιμον» και η υμνογραφία «προκαθάρσιον» εβδομάδα, επειδή κατ’ εξοχήν αυτή μας προετοιμάζει για να εισέλθουμε στην Τεσσαρακοστή. Κατά την εβδομάδα αυτή απαγορεύεται η κρεοφαγία και επιτρέπεται -όλες τις ημέρες- να καταλύουμε ψάρια, τυρί (και όλα τα άλλα γαλακτοκομικά είδη) και αυγά. Με την Κυριακή της Τυρινής κλείνει η προπαρασκευαστική περίοδος των τριών εβδομάδων και από την επόμενη εισερχόμαστε στη μεγάλη Τεσσαρακοστή.

Πώς πρέπει να νηστεύουμε σήμερα τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή; Όπως είπαμε ήδη, η νηστεία της Μεγάλης Τεσσαρακοστής ήταν απαρχής ιδιαίτερα αυστηρή. Με ανάλογη αγωνιστική διάθεση επιδιώκουμε οι Ορθόδοξοι να την τηρούμε και σήμερα.

Με ιδιαίτερη αυστηρότητα νηστεύουμε την πρώτη ή αλλιώς Καθαρά Εβδομάδα. Πολλοί -και όχι μόνο μοναχοί- τηρούν το λεγόμενο τριήμερο· απέχουν δηλαδή από κάθε είδος τροφής κατά τις τρεις πρώτες ημέρες και κοινωνούν κατά την πρώτη λειτουργία των Προηγιασμένων. Άλλοι παραμένουν άσιτοι μέχρι την ώρα του Μεγάλου Αποδείπνου. Λάδι (και οίνο) καταλύουμε μόνο το Σάββατο και την Κυριακή.

Με τον ίδιο περίπου τρόπο οφείλουμε να νηστεύουμε και το άλλο διάστημα να της Τεσσαρακοστής. Αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, από λάδι απέχουμε όλες τις ημέρες της εβδομάδας και όχι μόνο την Τετάρτη και την Παρασκευή. Κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή, σύμφωνα με τους Κανόνες, λάδι καταλύουμε μόνο το Σάββατο και την Κυριακή. Αν ορισμένοι τώρα καταλύουν λάδι και άλλες ημέρες (Δευτέρα, Τρίτη, Πέμπτη), αυτό θα πρέπει να γίνεται μόνο για λόγους αδυναμίας («δι᾿ ἀσθένειαν σωματικήν», όπως λέει ο 69ος Αποστολικός Κανών) και μετά από έγκριση του Πνευματικού τους.

Όπως είπαμε, κατά τη Μεγάλη Τεσσαρακοστή ανεμπόδιστα και υποχρεωτικά κατάλυση οίνου και ελαίου έχουμε μόνο τα Σάββατα και τις Κυριακές. Εξαίρεση επίσης γίνεται για την εορτή των αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, κατά την οποία επιτρέπεται η κατάλυση οίνου και ελαίου και για την εορτή του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου κατά την οποία καταλύουμε ψάρι.

Σε ό,τι αφορά την κατάλυση ιχθύων κατά την Κυριακή των Βαΐων υπάρχει διχογνωμία. Μερικά μοναστηριακά Τυπικά, το Τριώδιο και ο άγιος Θεόδωρος ο Στουδίτης συνιστούν την κατάλυση ιχθύων, αφ’ ενός για τη λήξη της νηστείας (η νηστεία της Μ. Τεσσαρακοστής λήγει το εσπέρας της Παρασκευής προ του Σαββάτου του Λαζάρου) και αφ’ ετέρου για να τιμηθεί ο θρίαμβος του Χριστού επί του θανάτου με την ανάσταση του Λαζάρου. Έτσι η Κυριακή των Βαΐων λογίζεται ως Δεσποτική εορτή. Αντίθετα, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης θεωρεί ως νεώτερη προσθήκη την αναγραφή του Τριωδίου, που συνιστά κατάλυση ιχθύων, και την αποκλείει.

Τι πρέπει να γίνεται; Έχουμε τη γνώμη ότι, λόγω και της γενικευμένης συνήθειας, για τους χριστιανούς του κόσμου μπορεί να ισχύει η επιεικέστερη εκδοχή, δηλαδή η κατάλυση ιχθύων. Αν αρχαία μοναστηριακά Τυπικά κι ένας Θεόδωρος Στουδίτης συνιστούν την κατάλυση για τους μοναχούς, είναι νοητό εμείς να την απαγορεύουμε στους λαϊκούς;

Ο ιδιαίτερος τόνος αυστηρότητας που χαρακτηρίζει τη νηστεία της Καθαράς Εβδομάδας διακρίνει και τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας. Μεγάλη ονομάζεται, καθώς εξηγεί ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, όχι γιατί διαφέρει χρονικά σε κάτι από τις άλλες εβδομάδες του χρόνου («οὐκ ἐπειδὴ πλέον ἔχει τὸ μῆκος τῶν ὡρῶν, οὐδέ ἐπειδή πλείους ἡμέρας ἔχει»), αλλά λόγω των μεγάλων γεγονότων της πίστεως που εορτάζουμε κατ’ αυτήν και των υπερφυών αγαθών που μας χαρίστηκαν («ἐπειδὴ μεγάλα τινὰ καὶ ἀπόρρητα τυγχάνει τὰ ὑπάρξαντα ἡμῖν ἐν αὐτῆ ἀγαθά. Ἐν γὰρ ταύτῃ ὁ χρόνιος ἐλύθη πόλεμος, θάνατος ἐσβέσθη, κατάρα ἀνῃρέθη…, Θεοῦ καταλλαγὴ πρὸς ἀνθρώπους γέγονεν, οὐρανός βάσιμος γέγονεν»).[5]

Η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας -το είπαμε ήδη- είναι αρχαιότατη. Αποτελεί, θα λέγαμε, ιδιαίτερο τμήμα της όλης νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, έξω από τον αριθμό των σαράντα νηστήσιμων ημερών, και οι χριστιανοί ανέκαθεν την σέβονταν βαθιά και την νήστευαν με πολλή αυστηρότητα.

Είναι πολύ χαρακτηριστικά τα όσα μας λένε για τη νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας οι Αποστολικές Διαταγές:

«Ἐν ταῖς ἡμέραις οὖν τοῦ Πάσχα νηστεύετε, ἀρχόμενοι ἀπὸ Δευτέρας μέχρι τῆς Παρασκευῆς καὶ Σαββάτου, ἕξ ἡμέρας, μόνῳ χρώμενοι ἄρτῳ καὶ ἁλὶ καὶ λαχάνοις καὶ ποτῷ ὕδατι, οἴνου δὲ καὶ κρεῶν ἀπέχεσθε ἐν ταύταις· ἡμέραι γάρ εἰσι πένθους, ἀλλ᾿ οὐχ ἑορτῆς. Τὴν μέντοι Παρασκευὴν καὶ τὸ Σάββατον ὁλόκληρον νηστεύσατε, οἷς δύναμις πρόσεστιν τοιαύτη, μηδενὸς γευόμενοι μέχρις ἀλεκτοροφωνίας νυκτός· εἰ δέ τις ἀδυνατεῖ τὰς δύο συνάπτειν ὁμοῦ, φυλασσέσθω κἂν τὸ Σάββατον. Λέγει γάρ που αὐτὸς ὁ Κύριος περὶ ἑαυτοῦ φάσκων· “Ὅταν ἀπαρθῇ ἀπ᾿ αὐτῶν ὁ νυμφίος, νηστεύσουσιν ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις”».[6]

Όλες τις ημέρες, λοιπόν, από τη Μ. Δευτέρα ως το Μ. Σάββατο απέχουμε από λάδι και τηρούμε ξηροφαγία. Για την Μ. Πέμπτη υπάρχει κάποια σύγχυση. Το Τριώδιο, ορισμένα μοναστηριακά Τυπικά και μια ευρύτατα διαδεδομένη συνήθεια μεταξύ των χριστιανών επιτρέπουν την κατάλυση οίνου και ελαίου προφανώς προς τιμήν του μυστηρίου της Θείας Ευχαριστίας που μας παρέδωσε ο Κύριος κατά την ημέρα αυτή και λόγω της προσελεύσεως πολλών πιστών στη θεία Μετάληψη. Αντίθετα, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης είναι επιφυλακτικός. Φρονούμε ταπεινά ότι για τους χριστιανούς του κόσμου μπορεί να γίνει ανεκτή η κατάλυση ελαίου. Απεναντίας, οι μοναχοί στις Μονές, που ακολουθούν γενικότερα αυστηρότερο τύπο νηστείας, ας απέχουν.

Ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να επιδειχθεί για το Μέγα Σάββατο. Είναι ημέρα αυστηρής νηστείας, το μόνο Σάββατο του έτους που νηστεύεται. Επομένως ατιμάζουν την ιερότητα της ημέρας και ασεβούν βαρύτατα όσοι, με το αιτιολογικό δήθεν ότι «έγινε η πρώτη ανάσταση» (!), σπεύδουν να καταπατήσουν τη νηστεία.

[1] Διαταγαὶ Ἀποστόλων Ε΄, 18-19. ΒΕΠΕΣ 2, 90.

[2] Περὶ τῆς τοῦ Πάσχα ἑορτῆς 4-5. ΒΕΠΕΣ 24, 86-87.

[3] Διαταγαὶ Ἀποστόλων Ε΄, 13. ΒΕΠΕΣ 2, 85.

[4] Διαταγαὶ Ἀποστόλων, ο.π.

[5] Εἰς τὴν Γένεσιν ὁμιλ. 30, 1. PG 53, 273-274.

[6] Διαταγαὶ Ἀποστόλων Ε΄, 18. ΒΕΠΕΣ 2, 89-90.

Αρχιμ. Συμεών Κούτσας, Η νηστεία της Εκκλησίας, εκδ. ΙΑ΄, Αποστολική Διακονία, Αθήνα, 2006