Ὁ Ἰορδάνης ἐστράφη εἰς τὰ ὀπίσω

Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Πρόκλος προσκαλεί τους χριστιανούς να γιορτάσουν τα Άγια Θεοφάνεια, μ’ αυτούς τους λόγους: «Δεῦτε ἴδετε ξένον κατακλυσμόν, πολὺ βελτίονα καὶ κρείττονα, τοῦ ἐπὶ Νῶε, θεωρούμενον· τὴν ἀνθρωπείαν φύσιν ἐκεῖ τὸ ὕδωρ ἐθανάτωσεν, ἐνταύθα δὲ τὸ ὕδωρ τοῦ Βαπτίσματος διὰ τοῦ βαπτισθέντος τοὺς θανόντας ἐζωοποίησεν· ἐκεῖ ὁ Νῶε ἐκ ξύλων ἀσήπτων κιβωτὸν συνεπήξατο, ἐνταύθα δὲ ὁ Χριστός, ὁ νοητὸς Νῶε, ἐκ τῆς ἀφθόρου Μαρίας τὴν τοῦ σώματος Κιβωτὸν κατεσκεύασεν· ἐκεῖ περιστερά, κάρφος ἐλαίας βαστάζουσα, τὴν τοῦ Δεσπότου Χριστοῦ εὐωδίαν ἐμήνυσεν, ἐνταύθα δὲ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον ἐν εἴδει περιστερᾶς παραγενόμενον, τὸν ἐλεήμονα ὑποδείκνυσι Κύριον». Σαν ένας δεύτερος κατακλυσμός, πραγματικά, είναι τα Άγια Θεοφάνεια. Ένας κατακλυσμός της αγάπης και της χάριτος του Θεού, για την πνευματική σωτηρία του ανθρώπου και την εισαγωγή του και πάλι στον Παράδεισο. Γι’ αυτό κι ο στίχος, εμπρός από το συναξάρι της ημέρας, λέγει:

Τοὺς οὐρανοὺς Βάπτισμα τοῦ Χριστοῦ σχίσαν,
τοὺς αὐτὸ μὴ χραίνοντας ἔνδον εἰσάγει

Τα Άγια Θεοφάνεια, γιορτάζουμε τη Βάπτιση του Χριστού, από τον άγιο Πρόδρομο, στον Ιορδάνη ποταμό. Όταν πέρασαν τριάντα χρόνια από τη γέννηση του Χριστού, διάστημα που το πέρασεν ο Ιησούς τηρώντας κατά πάντα το «νόμο», θέλησε να δείξει στους ανθρώπους ότι είναι ο «Θεὸς ἐν σώματι» και ότι είναι Υιός του Θεού γνήσιος και «ὁμοούσιος τῷ Πατρί»· εκείνος, για τον οποίον οι προφήτες, στις τόσο νοσταλγικές προφητείες τους, με πολλή προσδοκία εκήρυχναν.

Εκείνο τον καιρό, ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος είχεν έρθει από τα βάθη της ερήμου και βάπτιζε «βάπτισμα μετανοίας», κατά το πρόσταγμα του Θεού -όπως αναφέρει ο Ευαγγελιστής Λουκάς: «ἐπ᾿ ἀρχιερέως Ἄννα καὶ Καϊάφα, ἐγένετο ρῆμα Θεοῦ ἐπὶ Ἰωάννην τὸν Ζαχαρίου υἱὸν ἐν τῇ ἐρήμῳ, καὶ ἦλθεν εἰς πᾶσαν τὴν περίχωρον τοῦ Ἰορδάνου κηρύσσων βάπτισμα μετανοίας εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν» (Λουκ. γ΄ 2-3). Και μολονότι ο Χριστός δεν είχε αμαρτίες, όντας αναμάρτητος, για να πληρώσει και σ’ αυτό το «νόμο» ήρθε να βαπτισθεί από τον Ιωάννη. Ο Ιωάννης δειλιάζει, και συλλογιζόμενος την αναξιότητά του μπρος στη δόξα του Θεού αναφωνεί: «Ἐγὼ χρείαν ἔχω ὑπό σοῦ βαπτισθῆναι καὶ σὺ ἔρχη πρὸς με;» -«Πῶς ἐκτείνω χείρα καὶ ἄψωμαι κορυφῆς κρατούσης τὰ σύμπαντα; Εἰ καὶ Μαρίας ὑπάρχεις βρέφος, ἀλλ᾿ οἶδά σε Θεὸν προαιώνιον· ἐπὶ γῆς βαδίζεις, ὁ ὑμνούμενος ὑπὸ τῶν Σεραφείμ· καὶ δοῦλος, Δεσπότην βαπτίζειν οὐ μεμάθηκα»! Μα ο Χριστός αφοπλίζει τη λογική δειλία του Βαπτιστού, λέγοντας αυτά τα λόγια: «Ἅφες ἄρτι. Οὕτω γάρ πρέπον ἡμῖν ἐστι πληρῶσαι πάσαν δικαιοσύνην». Τότε ο Ιωάννης, χωρίς να φέρει πια άλλην αντίσταση, έστερξε να βαπτίσει το Χριστό. Κ’ είδεν ευθύς ο Ιωάννης τη στιγμή εκείνη, ν’ νοίγωνται οι ουρανοί· να κατεβαίνει «τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον σωματικῷ εἴδει, ὡσεὶ περιστερὰ ἐπ᾿ αὐτόν». Κι άκουσε να ’ρχεται φωνή εξ ουρανού, που έλεγε: «Οὗτός ἐστιν ὁ υἱός μου ὁ ἀγαπητὸς ἐν ὧ ηὐδόκησα»!

***

Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός αναφέρει εφτά λόγους, για τους οποίους ο Χριστός βαπτίσθηκε: α) «βαπτίζεται δε ο Χριστός, ουχ ως αυτός χρήζων καθάρσεως, αλλά την εμήν οικειούμενος κάθαρσιν», β) να συντρίψει τα κεφάλια των δρακόντων πάνω στο νερό, γ) να πνίξει την αμαρτία κι όλο τον παλαιό Αδάμ να τον παραχώσει μες στο νερό, δ) ν’ αγιάσει τον Ιωάννη Πρόδρομο, τον Βαπτιστή, ε) να «πληρώση» τον νόμο, στ) ν’ αποκαλύψει στους ανθρώπους το μυστήριο της Αγίας Τριάδος, ζ) να γίνει για μας τύπος και υπογραμμός και στο βάπτισμα. Σ΄ αυτούς τους λόγους, ο νέος άγιος της Ορθοδοξίας, ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης προσθέτει κ΄ έναν η) ν’ αγιάσει την φύση των υδάτων «ὅθεν καὶ τὸ νερὸν ὅπου λάβῃ τινὰς ἀπὸ πηγὴν ἢ ποταμὸν κατὰ τὴν ἡμέραν τῶν Θεοφανείων, μένει ἄσηπτον». Και αναφέρει ο άγιος Νικόδημος μία χαρακτηριστική περικοπή του αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, που αξίζει τον κόπο να τη μεταφέρουμε κ’ εμείς εδώ, μεταφράζοντάς την κάπως. Λέγει, λοιπόν, ο ιερός Χρυσόστομος: «Αυτή είναι η μέρα που (ο Χριστός) βαπτίσθηκε κι αγίασε όλα τα νερά. Γι’ αυτό, λοιπόν, και στη γιορτή αυτή, κατά το μεσονύχτι (επειδή κατά την Παράδοση, η Βάπτιση του Χριστού έγινε μέρα Τρίτη, «ὥρᾳ δεκάτῃ τῆς νυκτός»), έρχονται όλοι (οι χριστιανοί) και παίρνουνε νερό για τα σπίτια τους· όπου το νερό αυτό, για τον λόγον ότι αγιάστηκαν όλα τα νερά σήμερα, το φυλάγουν όλο το χρόνο. Και το θαύμα αυτό γίνεται φανερό, απ’ το ότι τα νερά που παίρνουμε (τα Φώτα) δεν αλλοιώνονται και δεν μυρίζουν, όσος καιρός κι αν περάσει· αλλά βαστούνε ένα χρόνο ολάκερο, πολλές φορές και δυο και τρία χρόνια· και, ύστερ’ από τόσα χρόνια, αυτό το νερό συναγωνίζεται σε φρεσκάδα και σε καθαρότητα κ’ εκείνα τα νερά που μόλις τώρα τα πήραν από το πηγάδι». Αυτό είναι ένα θαύμα που το βλέπει κανείς κάθε χρόνο να γίνεται, ακόμη και στις αμαρτωλές ημέρες μας – ιδίως στα χωριά μας, που με θερμή πίστη κ’ ευλάβεια, αυτό το αγιασμένο νερό, το βάζουν δίπλα από τα εικονίσματα, στον ιερώτερο τόπο κάθε σπιτιού.

***

Ο Χριστός έλαβε το βάπτισμα του Ιωάννου. Κι αυτό θα πει, πως δεν έλαβε ούτε το Ιουδαϊκό βάπτισμα που αφορούσε την καθαρότητα σώματος και ενδυμάτων, αλλά ούτε το δικό μας, με την τριπλή κατάδυση και ανάδυση και την άφεση των αμαρτημάτων. Το βάπτισμα του Ιωάννου είχε μία κατάδυση και μία ανάδυση του βαπτιζομένου. Και λέγονταν βάπτισμα «μετανοίας», γιατί ο Ιωάννης, τους ανθρώπους που ερχότανε να βαπτισθούνε σ’ αυτόν, τους βαστούσε μέσα στον Ιορδάνη, ώσπου να εξομολογηθούνε όλες τις αμαρτίες τους, κ’ ύστερα τους έβγαζε έξω. Ο Ιωάννης δεν είχε εξουσία να παρέχει άφεση των αμαρτημάτων. Τους δίδασκε και τους οδηγούσε στη μετάνοια, που είχε επιστέγασμά της το βάπτισμα: μετανοεῖτε, ἤγγικε γάρ ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν» και «ποιήσατε καρποὺς ἀξίους τῆς μετανοίας». Όμως, καθώς μας αναφέρουν οι Ευαγγελισταί Ματθαίος και Μάρκος, ο Χριστός την ώρα της βαπτίσεώς του «ἀνέβη εὐθὺς ἀπὸ τοῦ ὕδατος». Γιατί; Ιδού η απάντηση, που δίνει ο ιερός Χρυσόστομος: «Ὅτι, οἱ μὲν ἄλλοι ἄνθρωποι, βαπτιζόμενοι, ἐπειδὴ ἦτον ἁμαρτωλοί, ἐστέκοντο μέσα εἰς τὸ νερὸν βουτημένοι, ἕως ὁποὺ ἤθελαν ὁμολογήσουν ὄλας τὰς ἁμαρτίας των, καὶ τότε ἔβγαινον ἀπὸ τὸ νερόν. Ὅθεν, ἐπέρνα ἀναμεταξὺ διάστημα καιροῦ. Ὁ δὲ Κύριος, ἐπειδὴ ἦτον ἀναμάρτητος, καὶ ἁμαρτίας δὲν εἶχε νὰ ἐξομολογηθῇ, διὰ τοῦτο, εὐθὺς ὁπού ἐμβῆκεν εἰς τὸ νερόν, εὐθὺς καὶ ἐβγῆκεν ἔξω». Κ’ έτσι ο Χριστός έκαμε το βάπτισμα του Ιωάννου σαν είδος γέφυρας, που μας πέρασε απ’ το ιουδαϊκό-σωματικό, στο χριστιανικό-πνευματικό βάπτισμα, το οποίο μας καθαρίζει από την προπατορική κι από κάθε άλλη αμαρτία και μας χαρίζει μιαν άσπιλη κι αμόλυντη πνευματική καθαρότητα.

Απ’ όλο τον υμνογραφικό πλούτο της εορτής των Φώτων, που υπομνηματίζει με τον πνευματικώτερο και ποιητικώτερο τρόπο το περιεχόμενο της Βαπτίσεως, μεταφέρουμε εδώ το τελευταίο τροπάριό της η΄ ωδής του ιαμβικού κανόνος, ποίημα του αγίου Ιωάννου του Δαμασκηνού:

Λευχειμονείτω πᾶσα γήινος φύσις,
Ἐκπτώσεως νῦν οὐρανῶν ἐπηρμένη·
ᾯ γὰρ τὰ πάντα συντετήρηται Λόγῳ,
Νάουσι ρείθροις ἐκπλυθεῖσα πταισμάτων,
Τῶν πρὶν πέφευγε παμφαῶς λελουμένη.

Ήδη με την έκφραση «λευχειμονείτω πᾶσα γήινος φύσις», ο ιερός μελωδός μας μεταδίδει το ιερό δέος και την ένθεη συγκίνηση, εισάγοντάς μας σε μία πανηγυρική ατμόσφαιρα. Ας ασπροφορέσει, λέγει, κάθε ανθρώπινη, κάθε γήινη φύση, γιατί μετά την έκπτωσή της από τους Ουρανούς, σήμερα μπορεί πάλι να ανεβεί στο προτερινό ύψος της. Κι όχι μόνο γι’ αυτό, μα ακόμη, πρέπει ν’ ασπροφορεί και να χαίρεται κάθε πλάση ανθρώπινη, γιατί ο θείος Λόγος την ανθρώπινη φύση την ξέπλυνε μέσα στα τρέχοντα νερά του Ιορδάνου και την καθάρισε απ’ όλα τα προηγούμενα πταίσματά της, την έκανε να ξεφύγει από κάθε σκοτεινή σκιά αμαρτίας και την εγκατάστησε πάμφωτη και πεντακάθαρη – «τῶν πρὶν πέφευγε παμφαῶς λελουμένη».

***

Ο τίτλος αυτού εδώ του κειμένου είναι: «ὁ Ἰορδάνης ἐστράφη εἰς τὰ ὀπίσω». Και υπάρχει ένας σοβαρός λόγος, που είναι αυτός ο τίτλος κι όχι ένας άλλος, πιο κατανοητός ίσως στο λογικό του ανθρώπου. Η ποιητικώτατη προφητική αυτή φράση των Ψαλμών είναι πλουτισμένη μ’ ένα ασυνήθιστο και ανυποψίαστο, ακόμα και στους πιο φιλακόλουθους, πνευματικό βάθος. Ας προχωρήσουμε στο βαθύ αυτό νόημα, με οδηγό και συνέκδημο τον ιερό Χρυσόστομο – που πρέπει κάποτε να πιάσει στις Θεολογικές Σχολές μας μιαν ολόκληρη έδρα, για να μπορέσει ν΄ αξιοποιήσει τους θησαυρούς της αγίας κηρυγματικής πείρας του η Εκκλησία κ’ η θεολογική επιστήμη.

Λέγει, λοιπόν, ο ιερός Χρυσόστομος, με τη γνωστή μέθοδό του, πως ο ποταμός Ιορδάνης -που ήταν πολυφημισμένος στην αγία Γραφή και για πολλά άλλα θαύματα, αλλά και για τη βάπτιση του Χριστού σ’ αυτόν- πηγάζει από δύο πηγές: η μία λέγεται Ιόρ κ’ η άλλη Δαν. Καθώς προχωρούν τα δύο αυτά ποτάμια, ενώνονται και γίνονται ένα ποτάμι που ονομάζεται (απ’ τις πηγές του Ιόρ και Δαν) Ιορδάνης και χύνεται στη Νεκρά θάλασσα. Η αλληγορία εδώ είναι βαθειά και θεολογικώτατη, όπως την φανερώνει ο ιερός Χρυσόστομος. Ο ποταμός Ιορδάνης είναι ο τύπος του ανθρωπίνου γένους. Οι δύο πηγές του συμβολίζουν τον Αδάμ και την Εύα, τους δύο προπάτορες, απ’ τους οποίους ανέβλυσε όλο το ανθρώπινο γένοςΚαι το γένος αυτό προς τα που πήγαινε; στη νέκρωση και στο θάνατο – όπως ο Ιορδάνης στη Νεκρά θάλασσα. Ήρθε όμως ο Υιός του Θεού, που πόνεσε για την αθλιότητα του ανθρωπίνου γένους, κ’ έγινε άνθρωπος, και έπαθε απάνω στο σταυρό, και κατήργησε, με τον θάνατό του, το θάνατο. Έτσι εχάρισε στους ανθρώπους τη ζωή και τους έστρεψε προς τα πίσω, τους έκαμε να μην τρέχουν πια προς τη νέκρωση και το θάνατο, αλλά προς τη ζωή και την αφθαρσία. Αυτός είναι ο λόγος, που ο Απόστολος Παύλος λέγει, ότι «ὅσοι εἰς Χριστὸν Ἰησοῦν ἐβαπτίσθημεν, εἰς τὸν θάνατον αὐτοῦ ἐβαπτίσθημεν». (Ρωμ. στ΄ 3).

Θα τελειώσουμε μ’ ένα σύντομο απόσπασμα του Μελετίου Πηγά, που η έκδοση των λόγων του -αγνώστων σχεδόν ως τα τώρα- τιμά την «Πηγή του Ορθοδόξου Βιβλίου», που έβαλε τη δαπάνη και τη φροντίδα για να τυπωθούν, και μάλιστα με πολλή επιμέλεια. «Ἀλλ᾿ ἐκεῖνο τὸ ὕστερον, λέγει ὁ μεγάλος Πατριάρχης τῆς Τουρκοκρατίας, μὲ ἀναπτερώνει, διὰ τὸ ὁποῖον γίνεται τὸ βάπτισμα. Εἶναι τοῦτο, οἱ ἀνοιγόμενοι Οὐρανοί. Ὢ βάπτισμα, θύρα τοῦ Παραδείσου! Ὢ βάπτισμα, ἡ κλείς τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ! Ὢ βάπτισμα, ἡ κλίμαξ τῶν Οὐρανῶν, ὢ βάπτισμα, ἡ κολυμβήθρα τῆς ἀναγεννήσεως! Ὢ βάπτισμα, τὸ λουτρὸν τῆς παλιγγενεσίας! Ὢ βάπτισμα, τῆς υἱοθεσίας μυστήριον! Ὢ βάπτισμα, ἡ ταφὴ τῆς ταφῆς, ὁ θάνατος τοῦ θανάτου, ἡ ἀνάστασις τῆς ἀναστάσεως, διὰ τοῦ ὁποίου “συνθάπτομαι Χριστῷ καὶ συνανίσταμαι Χριστῶ” … Διὰ τ᾿ ἐμᾶς εἶναι ἀνοιμένες οἱ θεόδμητες ἐκεῖνες πύλες τοῦ Οὐρανοῦ. Καὶ ἐμεῖς κατακυλιούμεστάνε χάμετες στὴν γῆν. Γιὰ τ’ ἐμᾶς καθαρίζεται ὁ καθαρός, διᾶ τ᾿ ἐμᾶς λούεται εἰς Ἰορδάνη, διὰ τ᾿ ἐμᾶς χύνεται τόσον καὶ τηλικοῦτον φῶς καὶ καθαρίζει μας καὶ λούει μας, καὶ ἀφαιρεῖ τὲς πονηρίες ἠμῶν “ἀπέναντι τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ Θεοῦ ἡμῶν” καὶ φωτίζει μας».

Δικαιολογημένη, λοιπόν, η χαρά των χριστιανών. «Τὰ σύμπαντα σήμερον ἀγαλλιάσθω». «Χριστὸς ἐφάνη ἐν Ἰορδάνη ἁγιᾶσαι τὰ ὕδατα» και «σῶσαι τὸν ἄνθρωπον»!

Π.Β. Πάσχος, Έρως Ορθοδοξίας, εκδ. Ε΄ Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 2006