Κυριακή του Τελώνου και του Φαρισαίου
Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ, τῆς τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου ἐν τῷ ἱερῷ Εὐαγγελίῳ παραβολῆς μνείαν ποιούμεθα.
Τη σημερινή ημέρα με τη χάρη του Θεού αρχίζουμε να διαβάζουμε το εκκλησιαστικό βιβλίο που λέγεται Τριώδιο. Είναι το βιβλίο που έγραψαν και μελοποίησαν με άριστη τέχνη, όπως ταίριαζε πραγματικά, πολλοί από τους μελοποιούς θεοφόρους Πατέρες της εκκλησίας μας με την έμπνευση του Αγίου Πνεύματος. Εισηγητής και εμπνευστής του κανόνος με τις τρεις ωδές είναι ο μέγας ποιητής Κοσμάς ο Αγιοπολίτης. Αυτός πρώτος χρησιμοποίησε κανόνα με τρεις ωδές εις τύπον, όπως νομίζω, της Αγίας Τριάδος. Τα πρώτα τριώδια (κανόνες με τρεις ωδές) τα συνέθεσε για τις ημέρες της αγίας και Μεγάλης εβδομάδος των Παθών του Κυρίου και Θεού και Σωτήρος μας Ιησού Χριστού. Στο Τριώδιο της κάθε ημέρας χρησιμοποίησε σαν ακροστιχίδα των τροπαρίων το όνομα της ημέρας. Αυτόν μιμήθηκαν κι άλλοι Πατέρες και ιδιαίτερα ο Θεόδωρος και ο Ιωσήφ οι Στουδίτες και συνέθεσαν τριώδια και για τις ημέρες των άλλων εβδομάδων της Μ. Τεσσαρακοστής. Μπορούμε να πούμε, λοιπόν, ότι αυτοί ουσιαστικά δημιούργησαν το βιβλίο του Τριωδίου. Μάλιστα τα τριώδια αυτά τα χρησιμοποίησαν πρώτα-πρώτα στο δικό τους μοναστήρι, στη Μονή του Στουδίου. Βέβαια, πέρα από τη δική τους έμπνευση, στη σύνθεση αυτή των ποιημάτων τους είχαν υπ’ όψη τους και τα κείμενα πολλών άλλων Πατέρων της εκκλησίας μας.
Η σειρά που όρισαν να ψάλλονται τα τριώδια έχει ως εξής: Άφησαν έξω από την Κυριακή, επειδή είναι ημέρα αναστάσιμη, τη χρήση των τριωδίων. Κάθε ημέρα, λοιπόν, γίνεται χρήση της ογδόης και της ενάτης ωδής. Για τις υπόλοιπες ωδές όρισαν τη Δευτέρα να χρησιμοποιείται η πρώτη ωδή, την Τρίτη η δεύτερη, την Τετάρτη η τρίτη ωδή, την Πέμπτη η τέταρτη ωδή, την έκτη ημέρα -την Παρασκευή- η Πέμπτη ωδή, την έβδομη ημέρα -το Σάββατο- η έκτη, ενώ η έβδομη ωδή να ψάλλεται (κι αυτή το Σάββατο) μαζί με την όγδοη και την ένατη, γιατί αυτές (η η΄ και η θ΄) είναι κοινές όλων των ημερών. Έτσι είχε κάνει και ο θείος Κοσμάς χρησιμοποιώντας τετραώδιο (=τέσσερις ωδές) για το Μέγα Σάββατο. αργότερα όμως ο σοφότατος αυτοκράτορας Λέων ο Στ΄ έδωσε εντολή στον επίσκοπο Ιδρούντος Μάρκο και συμπλήρωσε τις ωδές, για να υπάρχει πλήρης κανόνας για το Μέγα Σάββατο.
Θα μπορούσαμε να πούμε ότι το βιβλίο Τριώδιο καταχρηστικώς ονομάζεται Τριώδιο, γιατί πολλές φορές έχει ολόκληρους κανόνες, ενώ άλλες φορές έχει τετραώδια (=κανόνες με τέσσερις ωδές). Νομίζω όμως ότι πήρε την ονομασία του από τα τριώδια, τα οποία παρουσιάζονται σ’ αυτό με μεγαλύτερη συχνότητα. Ίσως και να πήρε το όνομά του από τα τριώδια της Μεγάλης Εβδομάδος, τα οποία -όπως είπαμε- χρησιμοποιήθηκαν πρώτα-πρώτα.
Με το βιβλίο του Τριωδίου οι άγιοι Πατέρες είχαν σκοπό να μας θυμίσουν με συντομία όλες τις ευεργεσίες που έκαμε ο Θεός από την αρχή σε μας. Θέλησαν να υπογραμμίσουν σε όλους μας ότι πλαστήκαμε απ’ Αυτόν και παραβήκαμε την εντολή που μας έδωσε για την πνευματική μας εξάσκηση και γι’ αυτό διωχθήκαμε από τον Παράδεισο. Κι ακόμα ότι οδηγηθήκαμε στην πτώση από το φθόνο του αρχεκάκου όφεως και του εχθρού μας, του διαβόλου, ο οποίος έπεσε από τον ουρανό εξ αιτίας του εγωισμού του και ήμασταν διαρκώς στερημένοι από τα αγαθά του Θεού και οδηγούμενοι από το διάβολο. Θέλησαν να μας θυμίσουν ακόμη ότι ο Υιός και Λόγος του Θεού, ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, από την πολλή Του αγάπη για μας κατέβηκε από τον ουρανό και κατοίκησε στη μήτρα της Αγίας Παρθένου κι έγινε άνθρωπος, και με την όλη ζωή Του μας έδειξε το δρόμο για την άνοδό μας στον ουρανό. Αυτό το πέτυχε πρωτίστως με την ταπείνωσή Του, με τη νηστεία, με την αποχή από κάθε κακό αλλά και με όλες τις πράξεις Του. Κι ακόμη θέλησαν οι Πατέρες μας να μας υπενθυμίσουν ότι ο Χριστός μας έπαθε για μας και αναστήθηκε κι ανέβηκε πάλι στους ουρανούς κι έστειλε στους μαθητές και Αποστόλους Του το Άγιο Πνεύμα και ότι οι άγιοι Απόστολοί Του κήρυξαν γι’ Αυτόν παντού πως είναι ο Υιός του Θεού και Θεός τέλειος. Θέλησαν ακόμα να μας διηγηθούν τι έκαναν οι Απόστολοι με τη Χάρη και τη βοήθεια του Αγίου Πνεύματος: Ότι δηλ. συγκέντρωσαν με το κήρυγμά τους σε μια ποίμνη τους αγίους (όλων των αιώνων) για να καταλάβουν τη θέση των εκπεσόντων αγγέλων, πράγμα το οποίο ήταν από την αρχή ο σκοπός του Δημιουργού. Αυτά, λοιπόν, είναι ο σκοπός του Τριωδίου.
Επομένως οι τρεις αυτές εορτές που έχουμε τώρα σε σειρά, δηλαδή του Τελώνου και Φαρισαίου, του Ασώτου και της Δευτέρας Παρουσίας, επινοήθηκαν από τους θεοφόρους Πατέρες μας σαν μια προγύμναση και παρακίνηση για να προετοιμαστούμε για τους πνευματικούς αγώνες της νηστείας που ακολουθούν.
Έτσι, λοιπόν, πρώτα απ’ όλα μας προβάλλουν την παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου. Ονομάζουν μάλιστα την πρώτη αυτή εβδομάδα προφώνηση ή προφωνήσιμο (θα μπορούσαμε να την πούμε και εισαγωγική εβδομάδα), γιατί γίνεται ότι ακριβώς συμβαίνει και στην περίπτωση που πρόκειται οι στρατιώτες να ξεκινήσουν για σωματικούς πολέμους: Ενημερώνονται και προετοιμάζονται από τους στρατηγούς για το πότε θα γίνει πόλεμος, ώστε να ακονίσουν τα ξίφη τους, να τα καθαρίσουν και να τα γυαλίσουν, να ετοιμάσουν τα πάντα και να αφήσουν στην άκρη καθετί, το οποίο θα μπορούσε να είναι εμπόδιο για την εκστρατεία. Και αφού κάνουν όλα όσα είναι απαραίτητα, ξεκινούν με προθυμία για τη μάχη. Πολλές φορές, μάλιστα, πριν από τη συμπλοκή οι στρατηγοί χρησιμοποιούν και ομιλίες και ιστορίες και παραδείγματα για να ερεθίσουν το ζήλο των στρατιωτών και να διώξουν από τις ψυχές τους την οκνηρία, το φόβο, τη δειλία και οτιδήποτε άλλο επικίνδυνο. Έτσι κάνουν και οι άγιοι Πατέρες της Εκκλησίας μας: Μας προαναγγέλουν τη μάχη που θα γίνει στον καιρό της νηστείας ανάμεσα σε μας και τους δαίμονες, ώστε να καθαρίσουμε τις ψυχές μας από οποιοδήποτε πάθος έχει φωλιάσει στο βάθος της καρδιάς μας κι από κάθε δηλητήριο του εχθρού που έμεινε μέσα μας με το πέρασμα του χρόνου. Κι ακόμη το κάνουν για να βιαστούμε να αποκτήσουμε όποιο αγαθό λείπει από την ψυχή μας, ώστε πάνοπλοι πνευματικά κι ετοιμασμένοι όπως πρέπει, να προχωρήσουμε στους αγώνες της νηστείας.
Επειδή, λοιπόν, μέγιστο όπλο για την αρετή είναι η μεταμέλεια και η ταπείνωση, ενώ αντίθετα μέγιστο εμπόδιο γι’ αυτήν είναι η αλαζονεία και η υπερηφάνεια, οι Πατέρες μας παραθέτουν πρώτα απ’ όλα αυτή τη σπουδαιότατη παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου από το ιερό Ευαγγέλιο. Και με τη συμπεριφορά του Φαρισαίου μας προτρέπουν να αποτινάξουμε το πάθος της αλαζονείας και της υπερηφάνειας, ενώ με τη συμπεριφορά του Τελώνη μας ωθούν να ενδυθούμε την ταπείνωση και τη μετάνοια, τα οποία είναι μέσα θεραπευτικά της αλαζονείας και της υπερηφάνειας. Κι ας μην ξεχνάμε ότι αυτά τα δύο, η αλαζονεία και η υπερηφάνεια, είναι τα πρώτα και χειρότερα από όλα τα πάθη. Εξαιτίας αυτών έγινε η πτώση του Διαβόλου από τον ουρανό. Έτσι, ενώ πριν ονομαζόταν Εωσφόρος (=αυτός που φέρνει την ημέρα, το φως), τώρα εξαιτίας της πτώσεώς του, όχι μόνο λέγεται, αλλά και είναι σκοτάδι και πατέρας του σκότους. Φυσικά, και η αποβολή έγινε εξαιτίας αυτών των δύο παθών (της αλαζονείας και της υπερηφάνειας).
Μας παρακινούν λοιπόν, μ’ αυτά οι άγιοι να μην υπερηφανευώμεθα για τα κατορθώματά μας, ούτε να υψηλοφρονούμε απέναντι του πλησίον μας, αλλά να είμαστε πάντοτε ταπεινοί. Κι αυτό, γιατί στη Γραφή βλέπουμε ξεκάθαρα ότι ο Κύριος αντιμάχεται τους υπερήφανους, ενώ δίνει τη Χάρη Του στους ταπεινούς. Και μάλιστα είναι καλύτερο κάποιος να αμαρτάνει και να μετανοεί ύστερα, παρά να νικά το διάβολο και να υπερηφανεύεται. Εξάλλου στο Ευαγγέλιο γράφεται ότι από το ναό έφυγε δικαιωμένος ο Τελώνης και όχι ο Φαρισαίος. Φανερώνει, λοιπόν, η παραβολή ότι κανείς δεν πρέπει να υπερηφανεύεται, έστω κι αν πράττει έργα αρετής, αλλά πρέπει πάντοτε να ταπεινώνεται. Κι ακόμη η παραβολή μας δείχνει ότι πρέπει να προσευχόμαστε στο Θεό και να ζητάμε το έλεός Του, έστω κι αν έχουμε πέσει στα χειρότερα αμαρτήματα, γιατί Αυτός ο οποίος μετανοεί δεν είναι μακριά από τη σωτηρία.
Τελώνης είναι εκείνος που εισπράττει τους φόρους από τους άρχοντες. Το επάγγελμα είναι τέτοιο, που εύκολα οδηγεί στην αδικία με σκοπό να ωφεληθεί κανείς από αυτή.
Φαρισαίος είναι αυτός που είναι κάπως ξεχωρισμένος από τους άλλους, αυτός που έχει περισσότερες γνώσεις πάνω στα θέματα του Νόμου.
Η λέξη Σαδδουκαίος παράγεται από το Σαδωκήκ, και σημαίνει δίκαιος. Στα εβραϊκά η λέξη Σεδέκ σημαίνει δικαιοσύνη.
Τρεις ήταν οι αιρέσεις μεταξύ των Εβραίων. Οι Εσσαίοι, οι Φαρισαίοι και οι Σαδδουκαίοι. Οι τελευταίοι δε δέχονταν την ύπαρξη αγγέλων και Πνεύματος και δεν πίστευαν στην ανάσταση των νεκρών.
Ταῖς τῶν Ἁγίων Πάντων μεγαλουργῶν σου πρεσβείαις, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἡμῶν, ἐλέησον καὶ σῶσον ἡμᾶς. Ἀμήν.
Ιερομ. Ιερώνυμος Δελημάρης, Τί γιορτάζουμε από το Τριώδιο έως την Πεντηκοστή; Τα συναξάρια του Τριωδίου και του Πεντηκοσταρίου σε απλή γλώσσα, 1η έκδ. Αδελφότης Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Ναυπάκτου, Ναύπακτος, 2001.