Το Τριήμερο των Φώτων

α΄ Η μέρα του Αγιασμού
(5 Ιανουαρίου)

Παραμονή των Θεοφανίων, που όλα προετοιμάζονται αλλά και αρχίζουν. Στην εκκλησία ψάλλεται η ακολουθία των Μεγάλων Ωρών (πολύ χάραμα, για να βγει ο παπάς «ν’ αγιάσει»), που δίνει σχετικά αναγνώσματα από την Παλαιά Διαθήκη, κι ύστερα ο Μεγάλος Αγιασμός, με λογοτεχνικότατες ευχές και ποιητικούς ύμνους. Η ευλόγηση των υδάτων γίνεται σήμερα μόνο μέσα στην εκκλησία, πάνω σε στολισμένη από κλαδιά μικροεξέδρα, όπου έχουν συγκεντρώσει αγγεία με νερά. Μετά την απόλυση, θα πάρει ο παπάς από το αγιασμένο αυτό νερό (τον αγιασμό) και θα βγει στα σπίτια και στα μαγαζιά της ενορίας του (ή σ’ όλη την αγορά), «ν’ αγιάσει». Ένας μικρός ή άλλος εκκλησιαστικός βοηθός του κρατά το «σικλί» (χάλκινο συνήθως δοχείο με τον αγιασμό) και ο παπάς, φορώντας μόνο πετραχήλι και κρατώντας φιλοτεχνημένη από άνθη «αγιαστούρα» ραντίζει εδώ κι εκεί, ψάλλοντας το Εν Ιορδάνη. Όλοι προσφέρουν τον οβολό τους, συνήθως κέρματα, που τα ρίχνουν μέσα στο κουβαδάκι του αγιασμού. (Αυτό δεν είναι προχειρότητα· έχει και σημασία αγιασμού του ίδιου του χρήματος.)

Ο παπάς μπορεί να γυρίζει έτσι τα σπίτια ως το βράδυ αργά. Το χωριό, η ενορία, ή η πολιτεία ολόκληρη πήραν έτσι την «πρωτάγιαση». Η ημέρα είναι νηστίσιμη. Τρώνε συνήθως στα χωριά τσιγαριστά χόρτα και λουκουμάδες. Αλλού, νηστεύουν και το λάδι.

Παράλληλα με τον αγιασμό γυρίζουν στα σπίτια και τα παιδιά, λέγοντας «τα Φώτα», που είναι κάπως ιδιότυπα κάλαντα, στον στίχο και στο μέλος:

«Ηρθανε τα Φώτα κι οι φωτισμοί
και χαρά μεγάλη κι οι αγιασμοί!
Κάτω στον Ιορδάνη, τον ποταμό… κ.λπ.

Στην Επτάνησο, συνηθίζουν ν’ αγιάζουν στα σπίτια και τα παιδιά, με δικά τους κουβαδάκια και αγιασμό, που φέρνουν από την εκκλησία.

Από σήμερα πια ησυχάζει ο κόσμος από τους φόβους του για τα ξωτικά του Δωδεκαημέρου. Φεύγουν. Τα έδιωξε η πρώτη εμφάνιση του παπά και της αγιαστούρας… Σε μερικούς τόπους (π.χ. στην Καππαδοκία παλαιότερα) έκαιγαν σήμερα και το ομοίωμα του κακού πνεύματος, τον Σιφώτη.

Η νύχτα που θ’ ακολουθήσει, θα είναι από τις πιο «άγιες» και καθαρές. Γι’ αυτό και οι παλιές παραδόσεις μιλούν για τα ουράνια που ανοίγουν τα μεσάνυχτα, κι όποιος προφτάσει και ζητήσει κάτι γρήγορα κι από καρδιάς, θα το έχει.

β΄ Η μέρα των Θεοφανίων (6 Ιανουαρίου)

Η γιορτή ξεχωρίζει και με το χαρακτηρισμό «Ολόφωτα», σε σχέση προς τις δύο άλλες.

Στην πρωινή λειτουργία σήμερα είναι γενικός ο εκκλησιασμός. Ο κλήρος φορεί εξαίρετα άμφια, ο ναός είναι στολισμένος με πρασινάδες, η εξέδρα για τον αγιασμό όσο γίνεται πιο εντυπωσιακή. Το Εν Ιορδάνη ψάλλεται, χαρούμενο και πανηγυρικό και οι καμπάνες σημαίνουν αναγγέλλοντας κάτι καινούργιο. Μετά τις μεγάλες Ευχές, κλήρος και εκκλησίασμα βγαίνουν με πομπή στο ύπαιθρο, στην πλησιέστερη θάλασσα ή λίμνη, ή ποτάμι, πηγή, πηγάδι, και εκεί «ρίχνουν το σταυρό» διαβάζοντας το Ευαγγέλιο και ψάλλοντας πάλι το Εν Ιορδάνη. Ένα περισσότερο φως από τον γεναριάτικο ήλιο, μια κάποια ανοιξιάτικη υπόσχεση από τους ανοιχτούς ορίζοντες χαρίζουν σήμερα την πρώτη εξοικείωση με τη φύση. Νεαροί κολυμβητές ρίχνονται στο νερό για «να πιάσουν το σταυρό», που παλιότερα τον περιέφεραν σαν νικητές και μάζευαν χρήματα για τον εαυτό τους ή για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Είναι από τα γραφικότερα ελληνικά λατρευτικά έθιμα η «κατάδυσις» του σταυρού στη θάλασσα, την ημέρα των Φώτων, που τηρείται και από τις παραλιακές παροικίες μας του εξωτερικού και εντυπωσιάζει τους ξένους…

Μεγάλη αργία σήμερα, από την πλευρά των πιστών. Γιορτάζουν οι Φώτηδες και οι Φωτεινές, επίσης τα ονόματα Θεοφάνης, Φάνης, Φανή και Ιορδάνης. Σε μεγάλη τιμή ήταν παλιότερα, τη μέρα αυτή, ο κάθε νονός (ανάδοχος των παιδιών) στην οικογένεια, που τον καλούν σε τραπέζι, αλλά κι εκείνος φέρνει δώρα στ’ αναδεξίμια του.

Φαγητό της ημέρας, χοιρινό ιδιαίτερα με χορταρικά κι ένα ψωμί ή τσουρέκι της γιορτής, η «φωτίτσα».

Σκέπτονται πολύ και τις καλλιέργειες και τα ζωντανά τους στα χωριά οι αγρότες και βγαίνουν ως εκεί, νωρίς το απόγευμα, με αγιασμό, να τα ραντίσουν, ή παίρνουν τον παπά και εικόνες για μικρή ευλογητική λιτανεία. Δεν ξεχνούν ν’ αγιάσουν και τη μεγάλη βρύση του χωριού.

Αλλά η σημασία της ημέρας αυτής γίνεται, και γινόταν πάντα μεγαλύτερη για τους ναυτικούς μας. Το σημερινό άγιασμα της θάλασσας τους δίνει πια την ψυχολογική ασφάλεια να ξαναταξιδέψουν. Το δικό τους καρδιοχτύπι για τη νέα περιπέτεια συναντιέται και συγκρούεται με το καρδιοχτύπι των δικών τους, για τον νέο χωρισμό. Η πίστη όμως στο σταυρό και το μεγάλωμα της ημέρας δίνουν αισιοδοξία και στους δύο.

γ΄ Η μέρα τ’ Αϊ-Γιαννιού (7 Ιανουαρίου)

Το εορτολόγιο σημειώνει «Η σύναξις του Προδρόμου». (Συνηθιζόταν ύστερ’ από τις Μεγάλες Γιορτές, η πανηγυρική σύναξη των πιστών, για να τιμήσουν τον πρωταγωνιστή της γιορτής που πέρασε.)

Είναι η σπουδαιότερη από τις γιορτές του Προδρόμου. Σεβαστή και για την ιδιότητα του νονού (βαπτιστού) που έχει ο Ιωάννης, προστάτης έτσι και της κουμπαριάς.

Στην Τήνο, ψάλλουν αποβραδίς κάλαντα για τον Αϊ-Γιάννη. Συνεχίζεται η χθεσινή αργία, αφού μάλιστα γιορτάζουν σήμερα τα βαφτιστικά ονόματα Γιάννης, Ιωάννα (Γιαννούλα) και Πρόδρομος. (Το όνομα Γιάννης είναι πολύ συχνό στην Ελλάδα, σε σημείο που να το πειράζουν με ανέκδοτο οι άλλοι.)

Συνηθίζουν περισσότερο σήμερα, μετά τον πρωινό εκκλησιασμό, να «βρέχουν» στ’ αστεία τους νιόπαντρους και να κερνιούνται.

Μια παλιά περιγραφή από την Ανατολική Θράκη μας λέει ότι απολείτουργα τ’ Αϊ-Γιαννιού έπαιρναν τους νιόπαντρους με τα μουσικά όργανα, τους πήγαιναν στο γιαλό και τους έσπρωχναν να βραχούν στη θάλασσα. Στις γυναίκες τους έριχναν στο κεφάλι θαλασσινό νερό, με την κανάτα. Αυτό ήταν και συμβολικό για την τεκνογονία. Τους εύχονταν: «Να ζήσετε και να σας δώσει ο Θεός παιδιά!»

Στα χωριά της Ρόδου έκαναν απόψε χωριστές παρέες τα παιδιά και γιόρταζαν με παιδικό συμπόσιο (ρουφενέ) κάποια κοινωνική ανεξαρτησία κι ενηλικίωση.

Η όλη μέρα τ’ Αϊ-Γιαννιού περνάει με πολλές επισκέψεις και κλείνει έτσι ο κύκλος των εορτών. Μοναδική προσθήκη στην παλιά Θράκη ήταν η Μέρα της Μαμής (8 Ιανουαρίου), όπου οι γυναίκες γιόρταζαν μόνες τους, ύστερ’ από τις τόσες φροντίδες του Δωδεκαημέρου, και τιμούσαν τη μαμή του χωριού τους. Σήμερα η γιορτή αυτή πήρε το όνομα «Γυναικοκρατία» (στο Νομό Σερρών) για τουριστική εντύπωση (βλ. και Γ. Μέγα Ελληνικαί εορταί και έθιμα της λαϊκής λατρείας, σελ. 84-87).

Για τις μέρες του Αϊ-γιάννη και «της Μαμής», βλ. το 50 βιβλίο των Εποχικών μου: Συμπληρωματικά του Χειμώνα και της Άνοιξης, εκδόσεις Φιλιππότη, 1984, σελ. 79-87.

Για την ορθογραφία των λέξεων Θεοφάνια, Επιφάνια, σημειώνω ότι γράφονται έτσι, κατά το: Εόρτια, Ολύμπια, Δημήτρια… Άλλο είναι η Επιφάνεια του Χριστού και η Θεοφάνεια.

Την ημέρα των Φώτων συνηθίζουν (ή συνήθιζαν), στη Θεσσαλία κι αλλού, να βγαίνουν στα ποτάμια με τα εικονίσματα του σπιτιού και να τα πλένουν (σαν τα αρχαία «πλυντήρια» των ξύλινων αγαλμάτων).

Δημήτριος Σ. Λουκάτος, Χριστουγεννιάτικα και των γιορτών, εκδ. Φιλιππότης, Αθήνα 1979