Ακολουθία της Τεσσαρακοστής

Αν θέλει να ζήσει κανείς τον λειτουργικό πλούτο, το θαυμαστό μυστικό μεγαλείο της Μ. Τεσσαρακοστής, πρέπει να προσπαθήσει να ξεφύγει από την επιφάνειά της. Επιφάνεια είναι αυτό που βλέπουμε και που γνωρίζουμε όλοι μας κατά τις Κυριακές της Τεσσαρακοστής. Έχουν πράγματι κάτι ιδιαίτερο οι Κυριακές αυτές από τις άλλες Κυριακές του υπολοίπου έτους. Τα ειδικά εορτολογικά θέματα, η υμνογραφία των, η λειτουργία του Μεγάλου Βασιλείου, που τελείται αντί της λειτουργίας του Χρυσοστόμου, δίνουν σ’ αυτές ένα ξεχωριστό χρώμα. Αλλά, όπως είπαμε και στην προηούμενη εκπομπή, οι Κυριακές της Τεσσαρακοστής είναι οάσεις μέσα σ’ αυτήν. Κατ’ ουσίαν βρίσκονται έξω από αυτήν. Τη γοητεία της αληθινής Τεσσαρακοστής θα την αισθανθεί κανείς μέσα στο «πέλαγος» ή στην «αυχμηρά έρημο», όπως την ονομάζουν οι Πατέρες, αυτής της ίδιας της Τεσσαρακοστής, δηλαδή των καθημερινών, από τη Δευτέρα ως την Παρασκευή των έξι εβδομάδων που την αποτελούν.

Η Εκκλησία μας στις μοναστηριακές ακολουθίες είδε πάντοτε ένα ιδεώδη τρόπο λατρείας, γιαυτό και συν τω χρόνω αντικατέστησε τις παλαιές ιδιαίτερες ενοριακές ακολουθίες με τις μοναχικές. Ιδιαιτέρως όμως κατά την Τεσσαρακοστή προσπάθησε να μεταφέρει τη λατρεία των μοναστηριών στους κοσμικούς ναούς. Αφού οι πιστοί δεν μπορούσαν να βγουν στην έρημο, μετέφερε τις ακολουθίες της ερήμου στις πόλεις. Θέλησε τις κατανυκτικές αυτές ημέρες να κάμει τα λαϊκά μέλη της να γευθούν τις μυστικές καλλονές των μοναστηριακών ακολουθιών· να κάμει λίγο μοναχούς τους λαϊκούς πιστούς. Και δεν είχε άδικο. Στο σύστημα των μοναχικών ακολουθιών της περιόδου της Νηστείας βρίσκεται το αποκορύφωμα ολοκλήρου του έτους. Λίγοι από το λαό μπορούν να τις παρακολουθήσουν. Δεν έχουν ούτε το διαθέσιμο χρόνο, ούτε πολλές φορές και την απαραίτητη ψυχική διάθεση. Αντιθέτως στις μονές, όπου η λατρεία του Θεού αποτελεί το κέντρο της ζωής των μοναχών και το βασικό ενδιαφέρον των αφιερωμένων αυτών ανθρώπων, η εκκλησιαστική ακολουθία της περιόδου της Τεσσαρακοστής γίνεται το εντρύφημα και η μοναδική σχεδόν απασχόληση των πατέρων.

Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μία ασθενική σκιαγραφία του λειτουργικού περιεχομένου μίας ημέρας της Τεσσαρακοστής. Ας γίνουμε και εμείς μέτοχοι της μοναχικής ψαλμωδίας, έστω και για λίγα λεπτά της ώρας.

Κατά βάση οι ακολουθίες της Τεσσαρακοστής είναι και κατά τον αριθμό και κατά το διάγραμμα οι ίδιες με τις μοναχικές ακολουθίες του υπολοίπου έτους. Εκείνο που τις διακρίνει είναι το πιο αρχαϊκό τους περιεχόμενο, η παρεμβολή κατανυκτικών τροπαρίων και το ιδιαίτερο μήκος πού προσλαμβάνουν με την προσθήκη περισσότερων ψαλμών, αναγνώσεων και άλλων λειτουργικών στοιχείων. Οι ακολουθίες αριθμούνται σε επτά, κατά το ψαλμικό «Ἑπτάκις τῆς ἡμέρας ᾔνεσά σε»,[1] αλλά στην ουσία είναι περισσότερες. Η ευλάβεια των μοναχών θέλησε να τις επαυξήσει με προσθήκες και άλλων ακολουθιών, έτσι ώστε η δοξολογία του Θεού κατά την πιο ιερή περίοδο του έτους να είναι σχεδόν ακατάπαυστη. Κάθε μία ακολουθία αντιστοιχεί σε μία ορισμένη περίοδο της ημέρας ή της νύκτας. Είναι ένας σταθμός προσευχής που καθαγιάζει ένα τμήμα του εικοσιτετραώρου.

Η προσευχή αρχίζει με την ακολουθία του μεσονυκτικού· τα μεσάνυκτα θεωρούνται ως ο πιο κατάλληλος για την προσευχή χρόνος. Μέσα στην ησυχία και στη γαλήνη του κόσμου οι μοναχοί αγρυπνούν και προσεύχονται. Περιμένουν την έλευση του Νυμφίου, του Χριστού, που έρχεται, κατά το Ευαγγέλιο, «μέσης νυκτός».[2]

Στην ακολουθία του μεσονυκτικού συνάπτεται η ακολουθία του Όρθρου, η εωθινή προσευχή. Από τις ιδιορρυθμίες που χαρακτηρίζουν την Τεσσαρακοστή θα ιδούμε δύο χαρακτηριστικά σημεία· την ψαλμωδία του «Ἀλληλούϊα» με τα τριαδικά και το φωταγωγικό. Το «Ἀλληλούϊα» ψάλλεται στον ήχο της εβδομάδας σαν επωδός της ωδής του Ησαΐου «Ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζει τὸ πνεῦμά μου πρὸς σε, ὁ Θεός».[3] Τα τροπάρια που το συνοδεύουν, τα τριαδικά, αποτελούν μία θαυμαστή συμφωνία με το «Ἀλληλούϊα» και την ωδή του Ησαΐα. Είναι η πρώτη ψαλμωδία που ακούεται στους ναούς μέσα στο σκοτάδι και στη σιγή της νυκτός. Όλα μαζί συνιστούν μία προτροπή, μία πρόσκληση προς δοξολογίαν του τριαδικού Θεού από ολόκληρη τη κτίση. Οι άνθρωποι ενώνονται με τους αγγέλους για να ψάλλουν τον τρισάγιο ύμνο στην τρισυπόστατη Θεότητα· «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος». Πιο κατάλληλος εναρκτήριος ύμνος για την απαρχή της δοξολογίας δεν ήταν δυνατόν να βρεθεί. «Ἀλληλούϊα» – Αινείτε τον Θεόν. Η Τεσσαρακοστή είναι η περίοδος του «Ἀλληλούϊα» – του αίνου του Θεού. Θα ψαλεί το «Ἀλληλούϊα» με τους στίχους του και τα τριαδικά τροπάρια του α΄ ήχου:

«Σωματικαῖς μορφώσεσι
τῶν ἀσωμάτων δυνάμεων
πρὸς νοερὰν καὶ ἄϋλον ἀναγόμενοι ἔννοιαν
καὶ τρισαγίῳ μελῳδήματι,
τρισυποστάτου Θεότητος
ἐκδεχόμενοι ἔλλαμψιν,
χερουβικῶς βοήσωμεν τῷ μόνῳ Θεῷ·
Ἅγιος, ἅγιος, Ἄγιος εἶ ὁ Θεός ἡμῶν,
προστασίαις τῶν ἀσωμάτων, ἐλέησον ἡμᾶς».

«Μετὰ πασῶν τῶν οὐρανίων δυνάμεων
χερουβικῶς τῷ ἐν ὑψίστοις βοήσωμεν
τὸν τρισάγιον ἀναπέμποντες αἶνον·
Ἅγιος, ἅγιος, Ἄγιος εἶ ὁ Θεός ἡμῶν,
πρεσβείαις τῶν ἁγίων σου ἐλέησον ἡμᾶς».

Ἐξεγερθέντες τοῦ ὕπνου
προσπίπτομέν σοι, ἀγαθέ,
καὶ τῶν ἀγγέλων τὸν ὕμνον, βοῶμέν σοι, δυνατέ·
Ἅγιος, ἅγιος, Ἄγιος εἶ ὁ Θεός ἡμῶν,
πρεσβείας τῆς Θεοτόκου ἐλέησον ἡμᾶς».

Προς το τέλος του όρθρου χαιρετίζεται η έλευση του φωτός της ημέρας. Τότε ψάλλοντα τα φωταγωγικά τροπάρια, ένα για κάθε ήχο. Αποτελούν ευχαριστία για την αποστολή του υλικού φωτός και δέηση για την έκχυση του νοητού φωτός, του φωτισμού του Χριστού, στις ψυχές μας. Θα ψαλεί το φωταγωγικό του α΄ ήχου:

«Ὁ τὸ φῶς ἀνατέλλων, Κύριε,
τὴν ψυχήν μου καθάρισον
ἀπὸ πάσης ἁμαρτίας
προστασίαις, Κύριε, τῶν ἀσωμάτων
καὶ σῶσόν με».

Οι ακολουθίες των ωρών είναι τέσσαρες· η Α΄, πού αποτελεί μία επέκταση του όρθρου και μία αίτηση ευλογίας των έργων μας, που αρχίζουν την ώρα αυτή – 7 π.μ. περίπου με το δικό μας ωρολόγιο. Η Γ΄, 9 π.μ., είναι η ώρα της καθόδου του αγίου Πνεύματος στους αποστόλους κατά την ημέρα της Πεντηκοστής. Στους ψαλμούς, στα τροπάρια και τις ευχές της ακολουθίας της ώρας αυτής κυριαρχεί το θέμα αυτό· η δοξολογία και η δέηση για την αποστολή του αγίου Πνεύματος και σ’ εμάς. Η Ϛ΄ ώρα (12η μεσημβρινή) και η Θ΄ (3 μ.μ.) παίρνουν τα θέματά τους από το πάθος του Κυρίου. Η Ϛ΄ είναι η ώρα της σταυρώσεως και η Θ΄ η ώρα του θανάτου – του «Τετέλεσται». Στην Θ΄ ώρα συνάπτεται και η ακολουθία των Τυπικών. Και σ’ αυτή, σαν συνέχεια του θέματος της Θ΄ ώρας, ακούεται η ψαλμωδία της φωνής του ληστού στον σταυρό «Μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου»,[4] που ψάλλεται σαν επωδός των μακαρισμών του κατά Ματθαίον Ευαγγελίου.[5] Είναι μία υπενθύμιση του ευαγγελικού νόμου, αλλά και μία απάντηση του ταπεινού πιστού στα λόγια του Χριστού: Είπες, Κύριε, ότι είναι μακάριοι – ευτυχείς οι πτωχοί τω πνεύματι, οι πραείς, οι ελεήμονες… Εγώ δεν είμαι τίποτε απ’ αυτά, γι’ αυτό σου φωνάζω σαν τον ληστή το «Μνήσθητί μου, Κύριε».

Από τις ακολουθίες αυτές θα ψαλούν οι χαρακτηριστικοί ύμνοι της Τεσσαρακοστής. Και πρώτα το τροπάριο και το προκείμενο της Α΄ ώρας, δέηση για την προσδοχή της πρωινής μας προσευχής και ικεσία για την καθοδήγηση των διαβημάτων μας.[6]

«Τὸ πρωΐ εἰσάκουσον τῆς φωνῆς μου, ὁ βασιλεύς μου καὶ ὁ Θεός μου».

«Τὰ διαβήματά μου κατεύθυνον κατὰ τὸ λόγιόν σου
καὶ μὴ κατακυριευσάτω μου πᾶσα ἀνομία.
Λύτρωσαί με ἀπὸ συκοφαντίας ἀνθρώπων
καὶ φυλάξω τὰς ἐντολάς σου.
Τὸ πρόσωπόν σου ἐπίφανον ἐπὶ τὸν δοῦλόν σου
καὶ δίδαξόν με τὰ δικαιώματά σου.
Πληρωθήτω τὸ στόμα μου αἰνέσεώς σου, Κύριε,
ὅπως ὑμνήσω τὴν δόξαν σου,
ὅλην τὴν ἡμέραν τὴν μεγαλοπρέπειάν σου».

Το τροπάριο της Γ΄ ώρας, του πλ. β΄ ήχου, δέηση για την αποστολή του αγίου Πνεύματος:

«Κύριε, ὁ τὸ πανάγιό σου Πνεῦμα
ἐν τῇ τρίτῃ ὥρᾳ
τοῖς ἀποστ΄λοις σου καταπέμψας,
τοῦτο, ἀγαθέ,
ἀλλ᾿ ἐγκαίνισον ἡμῖν
τοῖς δεομένοις σου».

Της Ϛ΄ ώρας σε β΄ ήχο, παράκληση στον σταυρωθέντα Κύριο να διαρρήξει και το χειρόγραφο των δικών μας αμαρτιών, όπως έσχισε και το χειρόγραφο των αμαρτιών του Αδάμ επάνω στον σατυρό του:

«Ὁ ἐν ἕκτῃ ἡμέρᾳ τε καὶ ὥρᾳ
τῷ σταυρῷ προσηλώσας
τὴν ἐν τῷ Παραδείσῳ
τολμηθεῖσαν τῷ Ἀδὰμ ἁμαρτίαν
καὶ τῶν πταισμάτων ἡμῶν τὸ χειρόγραφον
διάρρηξον, Χριστὲ ὁ Θεὸς,
καὶ σῶσον ἡμᾶς».

Και της Θ΄ ώρας, του πλ. δ΄ ήχου. Θερμή ικεσία στον Κύριο, που πέθανε κατά την ώρα αυτή επάνω στον σταυρό, να νεκρώσει το σαρκικό μας φρόνημα:

«Ὁ ἐν τῇ ἐνάτῃ ὥρᾳ δι᾿ ἡμᾶς
σαρκὶ τοῦ θανάτου γευσάμενος,
νέκρωσον τῆς σαρκὸς ἡμῶν τὸ φρόνημα,
Χριστὲ ὁ Θεὸς,
καὶ σῶσον ἡμᾶς».

Και οι μακαρισμοί με το «Μνήσθητί μου, Κύριε» σε ήχο πλ. δ΄:

«Ἐν τῇ βασιλείᾳ σου μνήσθητι ἡμῶν, Κύριε,
ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου.
Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι,
ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
Μακάριοι οἱ πενθοῦντες,
ὅτι αὐτοὶ παρακληθήσονται.
Μακάριοι οἱ πραεῖς,
ὅτι αὐτοὶ κληρονομήσουσι τὴν γῆν.
Μακάριοι οἱ πεινῶντες καὶ διψῶντες τὴν δικαιοσύνην,
ὅτι αὐτοὶ χορτασθήσονται.
Μακάριοι οἱ ἐλεήμονες,
ὅτι αὐτοὶ ἐλεηθήσονται.
Μακάριοι οἱ καθαροὶ τῇ καρδίᾳ,
ὅτι αὐτοὶ τὸν Θεὸν ὄψονται.
Μακάριοι οἱ εἰρηνοποιοί,
ὅτι αὐτοὶ υἱοὶ Θεοῦ κληθήσονται.
Μακάριοι οἱ δεδιωγμένοι ἕνεκεν δικαιοσύνης,
ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν.
Μακάριοί ἐστε, ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς, καὶ διώξωσι
καὶ εἴπωσι πᾶν πονηρὸν ρῆμα καθ᾿ ὑμῶν,
ψευδόμενοι ἕνεκεν ἐμοῦ.
Χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε,
ὅτι ὁ μισθὸς ὑμῶν πολὺς ἐν τοῖς οὐρανοῖς».

Δεν μας μένει καιρός να μιλήσουμε για την ακολουθία του κατανυκτικού εσπερινού με τα θαυμαστά του τροπάρια, τους ψαλμούς και τα αναγνώσματα, ούτε για την καρδιά των ημερών των Νηστειών, τη λειτουργία των Προηγιασμένων δώρων. Γι’ αυτήν θα μιλήσουμε αναλυτικά στην επόμενη εκπομπή.

Μόνο δύο λόγια και ένα τροπάριο από το μέγα απόδειπνο, την ακολουθία που κατακλείει την ημέρα. Είναι μία μακρά ακολουθία, που συνιστά δέηση για την άφεση των αμαρτιών της ημέρας και την ειρηνική και ασκανδάλιστη διέλευση της νυκτός. Το πιο χαρακτηριστικό του τροπάριο είναι το τόσο γνωστό κατανυκτικό «Κύριε τῶν δυνάμεων», του πλ. β΄ ήχου:

«Κύριε τῶν δυνάμεων
μεθ᾿ ἡμῶν γενοῦ,
ἄλλον γὰρ ἐκτός σου βοηθόν
ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν·
Κύριε τῶν δυνάμεων,
ἐλέησον ἡμᾶς».

Τελειώσαμε τη σύντομη αναδρομή στο λειτουργικό περιεχόμενο των ιερών ημερών της Τεσσαρακοστής. Δεν ήταν παρά μία ασθενική σκιαγραφία, όπως και στην αρχή δηλώσαμε. Μία μικρή ανθοδέσμη από τον απέραντο ανθόκηπό της. Μία παρόρμηση για να θελήσομε να μπούμε σ’ αυτόν και να τον γνωρίσουμε προσωπικά, εμπειρικά οι ίδιοι.

(21 Μαρτίου 1970)

[1] Ψαλ. 118, 164.

[2] Ματθ. 25, 6.

[3] Ησ. 26, 9-15.

[4] Λουκ. 23, 42.

[5] 5, 3-12

[6] Ψαλμ. 5, 4. 3. 118, 133-135. 70, 8.

Ιωάννου Μ. Φουντούλη, Λογική Λατρεία, Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήνα, 1997