Μεγάλη Τεσσαρακοστὴ
Καθαρὰ ἑβδομὰς
Ἀπὸ τῆς ἐπομένης, μετὰ τὴν Κυριακὴν τῆς Τυρινῆς, ἡμέρας ἀρχίζει ἡ Ἁγία καὶ Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Ἡ περίοδος αὕτη εἶνε περίοδος αὐστηρᾶς νηστείας, ἐκτενῶν ἱερῶν Ἀκολουθιῶν καὶ γενικῶς πνευματικῆς περισυλλογῆς. Κατὰ τὴν περίοδον αὐτὴν οὔτε γάμοι γίνονται οὔτε ἄλλαι χαρμόσυνοι ἐκδηλώσεις. Ἡ νηστεία τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς εἶνε ἀρχαιοτάτη. Ὁ ἱερὸς Χρυσόστομος λέγει ὅτι οἱ Πατέρες τῆς Α΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου «συνελθόντες ἐθέσπισαν τεσσαράκοντα ἡμέρας νηστείας, προσευχῆς, ἀκροάσεων ἱερῶν κηρυγμάτων, λατρευτικῶν συνάξεων, ὥστε, ἀφοῦ κατ᾿ αὐτὰς τὰς ἡμέρας καθαρισθῶμεν ὅλοι ἐπιμελῶς καὶ διὰ προσευχῶν καὶ δι᾿ ἐλεημοσύνης καὶ διὰ νηστείας καὶ δι᾿ ἀγρυπνιῶν καὶ διὰ δακρύων καὶ δι᾿ ἐξομολογήσεως καὶ δι᾿ ὅλων τῶν ἄλλων μέσων, οὕτω μὲ καθαρὰν συνείδησιν, ὅσον τὸ δυνατὸν εἰς ἡμᾶς», ἑορτάσωμεν τὰς ἁγίας ἡμέρας τῶν Παθῶν καὶ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου, προσερχόμενοι εἰς τὰ ἅγια Μυστήρια, τὰ ὁποῖα κατ᾿ αὐτὰς ἀκριβῶς τὰς ἡμέρας μᾶς παρέδωκεν ὁ Κύριος. Νηστεύομεν δέ, λέγει ἀκόμη ὁ ἱερὸς Πατήρ, «ὄχι διὰ τὸ Πάσχα οὔτε διὰ τὸν Σταυρόν, ἀλλὰ διὰ τὰ ἰδικά μας ἁμαρτήματα».
Ἡ νηστεία αὕτη ὠνομάσθη «Τεσσαρακοστή», διότι ἔγινε κατὰ μίμησιν τῆς νηστείας, τὴν ὁποίαν ἔκαμεν ὁ Κύριος πρὶν ἐξέλθῃ εἰς τὸ δημόσιον ἔργον Του, καὶ ἡ ὁποία διήρκεσε τεσσαράκοντα ἡμέρας. Ὠνομάσθη δὲ «Μεγάλη» Τεσσαρακοστή, διὰ νὰ διακρίνεται ἀπὸ τὴν ἄλλην τεσσαρακονθήμερον νηστείαν τῶν Χριστουγέννων («Σαρανταήμερον»), ἡ ὁποία εἶνε ἐλαφροτέρα. Τεσσαρακονθημέρους νηστείας ἔκαμαν εἰς τὴν ἐποχὴν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καὶ ὁ Μωυσῆς καὶ ὁ Ἠλίας.
Ἡ νηστεία τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς εἶνε, ὡς εἴπομεν, αὐστηρά. Κανονικῶς ἐπιτρέπεται μόνον ἡ ξηροφαγία, καὶ αυτὴ μίαν φορὰν τὴν ἡμέραν, τὸ ἔλαιον δὲ ἐπιτρέπεται μόνον κατὰ τὰ Σάββατα καὶ τὰς Κυριακάς. Ἐννοεῖται ὅτι αὐτὰ ἰσχύουν διὰ τοὺς τελείως ὑγιεῖς ἀνθρώπους. Οἱ ἄρρωστοι ἐξαιροῦνται τῆς νηστείας. Ἀλλὰ καὶ ἄλλοι ἄνθρωποι, οἱ ὀποῖοι δὲν εἶνε μὲν κατάκοιτοι, ἀλλὰ ὑποφέρουν ἀπὸ διαφόρους νόσους, ἢ εἶνε ἀσθενοῦς κράσεως, ἢ εἶνε πολὺ γέροντες κ.λπ., δὲν δύνανται νὰ κρατήσουν αὐστηρὰς νηστείας. Αὐτοί, ἔστω καὶ ἂν ἔχουν διάθεσιν νὰ νηστεύσουν αὐστηρά, δὲν πρέπει νὰ ἀποφασίζουν μόνοι των. Θὰ συμβουλευθοῦν τὸν Πνευματικόν των καὶ θὰ πράξουν ὅ,τι τοὺς εἴπῃ.
Ἡ πρώτη ἡμέρα τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς λέγεται συνήθως «Καθαρὰ Δευτέρα», καθὼς καὶ ὅλη ἡ πρώτη ἑβδομὰς λέγεται «Καθαρὰ Ἑβδομάς», ἐπειδὴ οἱ πιστοὶ «καθαίρονται διὰ νηστείας».
Ἡ ἀξία τῆς νηστείας
Δυστυχῶς σήμερον ἡ νηστεία ἔχει πολὺ παραμερισθῆ. Ἐλάχιστοι δίδουν σημασίαν εἰς τὴν νηστείαν. Καὶ ὅμως ἡ ἀξία τῆς νηστείας εἶνε πολὺ μεγάλη. Ἂς ἀκούσωμεν τί λέγει περὶ αὐτῆς ὁ Μέγας Βασίλειος:
«Νομίζεις ὅτι τοποθετῶ τὴν ἀρχαιότητα τῆς νηστείας εἰς τὴν ἐποχὴν τοῦ Νόμου τοῦ Μωυσέως; Ὄχι! Ἡ νηστεία εἶνε περισσότερον παλαιὰ ἀπὸ τὸν Νόμον τοῦ Μωυσέως… Ἡ νηστεία ἔχει τὴν αὐτὴν ἡλικίαν μὲ τὴν ἀνθρωπότητα. Ἡ νηστεία ἐνομοθετήθη εἰς τὸν Παράδεισον. Ἡ πρώτη ἐντολὴ περὶ νηστείας ἐδόθη εἰς τὸν Ἀδάμ. «Ἀπὸ τὸν καρπὸν τοῦ δένδρου τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ δὲν θὰ φάγετε», εἶπεν ὁ Θεὸς εἰς τοὺς πρωτοπλάστους. Αὐτὸ τὸ «δὲν θὰ φάγετε» εἶνε θέσπισις νόμου νηστείας καὶ ἐγκρατείας. Ἐὰν ἡ Εὔα δὲν ἔτρωγεν ἀπὸ τὸν καρπὸν τοῦ δένδρου ἐκείνου, δὲν θὰ εἴχομεν ἀνάγκην ἀπὸ τὴν σημερινὴν νηστείαν… Ἐπειδὴ δὲν ἐνηστεύσαμεν, ἐξεδιώχθημεν ἐκ τοῦ Παραδείσου· ἄς νηστεύσωμεν λοιπὸν, διὰ νὰ εἰσέλθωμεν εἰς αὐτόν… Μὴ μιμηθῇς τὴν παρακοὴν τῆς Εὔας, μὴ δεχθῇς πάλιν τὸν ὄφιν ὡς σύμβουλον, ὁ ὁποῖος σὲ προτρέπει νὰ φάγῃς, ἀπὸ ἐνδιαφέρον δῆθεν διὰ τὸ σῶμα σου… Τὰ σώματα τῶν ἀνθρώπων, ὅταν βαρύνωνται ὑπερβολικῶς μὲ τὴν συνεχῆ πολυφαγίαν, περιπίπτουν εὐκόλως εἰς ἀσθενείας…
Εἰς τὸν Παράδεισον οἶνος δὲν ὑπῆρχεν, οὔτε θυσίαι ζώων ὑπῆρχον ἀκόμη οὔτε κρεοφαγίαι. Μετὰ τὸν κατακλυσμόν ἐπετράπησαν αὐτά… Ἀλλὰ καὶ ὁ Μωυσῆς, ὡς γνωρίζομεν, μετὰ ἀπὸ νηστείαν ἐτόλμησε νὰ ἀνέλθῃ εἰς τὸ ὄρος Σινᾶ, διὰ νὰ λάβῃ τὰς πλάκας τῶν Δέκα Ἐντολῶν… Τί ἦτο ἐκεῖνο πούὺ κατέστησεν ἀνάξιον τὸν Ἠσαῦ καὶ τὸν ἔκαμε δοῦλον τοῦ ἀδελφοῦ του Ἰακώβ; Δὲν ἦτο ὀλίγον φαγητόν, χάριν τοῦ ὁποίου ἐπώλησεν εἰς τὸν ἀδελφόν του τὰ δικαιώματά του ὡς πρωτοτόκου; Ἡ μήτηρ τοῦ προφήτου Σαμουήλ δὲν ἀπέκτησε τὸν υἱόν της ἕνεκα τῆς προσευχῆς της καὶ τῆς νηστείας της; Ἡ νηστεία δὲν ἔκαμεν ἀκατανίκητον τὸν μέγαν καὶ σπουδαῖον Σαμψών;… Ναί! Ἡ νηστεία γεννᾷ προφήτας, ἡ νηστεία κάμνει ἰσχυροτέρους τοὺς ἰσχυρούς, ἡ νηστεία κάμνει σοφούς τοὺς νομοθέτας… Ἡ νηστεία ἁγιάζει τὸν ἀφιερωμένον εἰς τὸν Θεόν καὶ καθιστᾷ τὸν Ἱερέα ἱκανὸν νὰ προσφέρῃ θυσίαν. Διότι δὲν εἶνε δυνατὸν νὰ τολμήσῃ τις ἄνευ νηστείας νὰ ἱερουργήσῃ, ὄχι μόνον εἰς τὴν ἰδικήν μας λατρείαν τὴν μυστικὴν καὶ ἀληθινήν, ἀλλ᾽ οὔτε εἰς τὴν τυπικὴν λατρείαν τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τὴν λατρείαν ποὺ ὥριζεν ὁ Νόμος τοῦ Μωυσέως. Ἡ νηστεία ἔκαμε τὸν προφήτην Ἠλίαν ἱκανὸν καὶ ἄξιον νὰ ἴδῃ τὸ μέγα θέαμα· διότι ἀφοῦ μὲ νηστείαν τεσσαράκοντα ἡμερῶν ἐκαθάρισε τὴν ψυχήν του, οὕτως ἠξιώθη εἰς τὸ σπήλαιον Χωρὴβ νὰ ἴδῃ τὸν Κύριον, ὅσον βεβαίως εἶνε δυνατὸν εἰς ἀνθρώπους νὰ ἴδουν τὸν Θεόν. Διὰ τῆς νηστείας ἀνέστησε τὸν υἱόν τῆς χήρας καὶ οὕτω διὰ τῆς νηστείας, ἀνεδείχθη δυνατὸς κατὰ τοῦ θανάτου… Καὶ τοῦ προφήτου Ἐλισσαίου τὸν βίον ἡ νηστεία διέκρινε… Καὶ γενικῶς ἡ νηστεία ὑπῆρξεν ὁδηγὸς εἰς ὅλους τοὺς ἁγίους, ὥστε νὰ πολιτευθοῦν συμφώνως πρὸς τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ… Καὶ οἱ Τρεῖς Παῖδες, καίτοι ἐρρίφθησαν εἰς τὴν κάμινον τοῦ πυρός, ὅμως ἐπειδὴ εἶχον ὁπλισθῆ μὲ τὴν νηστείαν, κατεπάτουν τὴν πυρκαϊάν καὶ ἀνέπνεον, μέσα εἰς αὐτὸ τὸ φοβερὸν πῦρ, ἐλαφρὸν καὶ δροσιστικὸν ἀέρα. Οὔτε τὰς τρίχας τῆς κεφαλῆς των δὲν ἐτόλμησε νὰ θίξῃ τὸ πῦρ, ἐπειδὴ καὶ αὐταὶ εἶχον τραφῆ διὰ τῆς νηστείας. Ὁ δὲ προφήτης Δανιήλ, ὁ ὁποῖος ἦτο γεμᾶτος ἀπὸ θείους καὶ πνευματικοὺς πόθους, ἀφοῦ ἐνήστευσεν ἐπὶ τρεῖς ἑβδομάδας καὶ οὔτε ἄρτον ἔφαγεν, οὔτε ὕδωρ ἔπιεν, ἔκαμεν ἔπειτα καὶ τοὺς λέοντας νὰ νηστεύουν, ὅταν ὁ εἰδωλολάτρης βασιλεὺς τὸν ἔρριψεν εἰς τὸν λάκκον των… Ἡ νηστεία ἔσβεσε τὴν δύναμιν τοῦ πυρός, ἡ νηστεία ἔφραξε τὰ στόματα τῶν λεόντων, ἡ νηστεία γίνεται πτερὸν καὶ ἀναβιβάζει τὴν προσευχήν εἰς τὸν οὐρανόν, ἡ νηστεία εἶνε αὔξησις καὶ πρόοδος τῶν οἴκων, μήτηρ τῆς ὑγείας, παιδαγωγὸς τῶν νέων, στολισμὸς τῶν πρεσβυτέρων…
Ἀλλὰ καὶ μὲ ἄλλον τρόπον ἡ νηστεία μᾶς γίνεται ἀφορμὴ εὐφροσύνης. Ὅπως δηλαδὴ ἡ δίψα μᾶς κάμνει νὰ αἰσθανώμεθα ἀπόλαυσιν ὅταν πίνωμεν, καὶ ὅπως ἡ πεῖνα, ὅταν προηγηθῇ, κάμνει πολὺ εὐχάριστον τὴν τράπεζαν, οὕτω καὶ ἡ νηστεία καθιστᾷ περισσότερον ἀπολαυστικὸν τὸ φαγητόν… Ἡ τράπεζα εἶνε περισσότερον εὐχάριστος μετὰ τήν νηστείαν, τόσον διὰ τοὺς πλουσίους ποὺ ἔχουν ποικιλίαν φαγητῶν, ὅσον καὶ διὰ τοὺς πτωχοὺς ποὺ τὰ φαγητά των εἶνε λιτὰ καὶ ἁπλᾶ… Τοῦ νηστεύοντος οἱ ὀφθαλμοὶ εἶνε ἤρεμοι, τὸ βάδισμα σεμνόν, τὸ πρόσωπον σοβαρόν, χωρὶς νὰ ἐντροπιάζεται ἀπὸ ἀκολάστους γέλωτας, οἱ λόγοι του μετρημένοι, ἡ καρδία του καθαρά…
Ἀγνοεῖς, ὅτι ὅπως συμβαίνει μὲ τὰ ἀντίπαλα στρατεύματα, ὅπου ἡ συμμαχία κάποιου μὲ τὸ ἕν κάμνει νὰ νικηθῇ τὸ ἄλλο, οὕτω συμβαίνει καὶ μὲ τὸ πνεῦμα καὶ τὴν σάρκα; Ὅποιος προσθέτει βάρη εἰς τὴν σάρκα ἀντιμάχεται καὶ καταπολεμεῖ τὸ πνεῦμα καὶ ὅποιος προσχωρεῖ εἰς τὸ μέρος τοῦ πνεύματος ὑποδουλώνει τὴν σάρκα. Διότι αὐτὰ εἶνε μεταξύ των ἐχθρικά. Ὥστε, ἄν θέλῃς νὰ κάμῃς ἰσχυρὸν τὸ πνεῦμα σου, χαλιναγώγησε μέ νηστείαν τὴν σάρκα…
Δὲν θὰ περιφρονήσῃς τὰ φαγητά, τὰ ὁποῖα φθείρονται; Δὲν θὰ ἐπιθυμήσῃς τὴν τράπεζαν ποὺ εἶνε εἰς τὴν Βασιλείαν τῶν Οὐρανῶν, εἰς τὴν ὁποίαν θὰ καθήσῃς ἄν νηστεύσῃς εἰς τὴν παροῦσαν ζωήν; Δὲν γνωρίζεις ὅτι μὲ τὴν λαιμαργίαν καὶ τὴν πολυφαγίαν σου κάμνεις παχύτερον τὸν σκώληκα, ὁ ὁποῖος θὰ σὲ κατατρώγη; Ποῖος ἀπ᾽ ὅσους ἐπιδίδονται εἰς πολυφαγίας καὶ συνεχεῖς ὑλικὰς ἀπολαύσεις, ἀπέκτησέ ποτε οἱονδήποτε πνευματικὸν χάρισμα;… Δὲν φοβεῖσαι καὶ δὲν φρίττεις διὰ τήν λαιμαργίαν, μήπως γίνῃ αἰτία νὰ χάσῃς τὰ ἀγαθὰ τῆς Βασιλείας τῶν Οὐρανῶν;
Πρόσεξε ὅμως! Μὴ νομίσῃς ὅτι τὸ ἀγαθὸν τῆς νηστείας περιορίζεται μόνον εἰς τὴν ἀποχὴν ἀπὸ τὰς ὑλικὰς τροφάς. Ὄχι! Πραγματικὴ νηστεία εἶναι τὸ νὰ ἀπομακρυνθῇς ἀπὸ πᾶν κακόν… Τί τὸ ὄφελος νὰ νηστεύῃς καὶ ταυτοχρόνως νὰ εὑρίσκεσαι εἰς φιλονικίας καὶ διαμάχας; Δὲν τρώγεις κρέας, κατατρώγεις ὅμως τὸν ἀδελφόν σου (μὲ ὕβρεις, ἀδικίας, συκοφαντίας κ.λπ). Δὲν πίνεις οἶνον, ἀλλὰ δὲν κυριαρχεῖς εἰς τὸ πάθος σου νὰ ὑβρίζῃς. Δὲν θέτεις τροφὴν εἰς τὸ στόμα μέχρι τὸ βράδυ, ἀλλ᾽ ὅλην τὴν ἡμέραν σου τὴν σπαταλᾷς εἰς τὰ δικαστήρια… Μεθύει ἡ ψυχή σου ὄχι μὲ οἶνον, ἀλλὰ μὲ τὸν θυμόν…».
Αὐτὴ λοιπὸν εἶνε ἡ ἀληθὴς νηστεία. Νηστεία καὶ ἀπὸ τροφάς, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ πάθη. Αὐτὴν τὴν νηστείαν, ποὺ ἐπαινεῖ ὁ Μ. Βασίλειος, ἔχουσα ὑπ᾽ ὄψιν της ἡ Ἐκκλησία μας, μᾶς καλεῖ νὰ ψάλωμεν:
«Νηστεύσωμεν νηστείαν δεκτήν, εὐάρεστον τῷ Κυρίῳ· ἀληθὴς νηστεία ἡ τῶν κακῶν ἀλλοτρίωσης, ἐγκράτεια γλώσσης, θυμοῦ ἀποχή, ἐπιθυμιῶν χωρισμός, καταλαλιᾶς, ψεύδους καὶ ἐπιορκίας· ἡ τούτων ἔνδεια νηστεία ἐστὶν ἀληθὴς καὶ εὐπρόσδεκτος».
Δηλαδή: Ἂς νηστεύσωμεν νηστείαν ποὺ τὴν δέχεται ὁ Θεός, νηστείαν ποὺ ἀρέσει εἰς τὸν Κύριον. Τοιαύτη νηστεία ἀληθὴς εἶνε ἡ ἀποξένωσις ἀπὸ τὰς κακίας. Δηλαδὴ ἡ συγκράτησις τῆς γλώσσης (ἀπὸ ὕβρεις, βλασφημίας, συκοφαντίας κ.λπ), ἡ ἀποφυγὴ τοῦ θυμοῦ, ἡ ἀπομάκρυνσις ἀπὸ ἐπιθυμίας πονηράς, καθὼς καὶ ἀπὸ καταλαλιάν, ψεῦδος καὶ ἐπιορκίαν. Ἡ ἔλλειψις αὐτῶν τῶν κακιῶν εἶνε νηστεία ἀληθὴς καὶ δεκτὴ μὲ εὐχαρίστησιν ἀπὸ τὸν Θεόν.
Αρχιμ. Επιφάνιος Ι. Θεοδωρόπουλος, Περίοδος Τριωδίου, Πόρος Τροιζηνίας: Ιερόν Ησυχαστήριον Κεχαριτωμένης Θεοτόκου Τροιζήνος, 2011