Κυριακή της Απόκρεω
(Ευαγγέλιο: ματθ. κε΄ 31-46)

Οι στατιστικολόγοι εκτιμούν ότι πάνω στη γη ζουν ενάμιση δισεκατομμύριο άνθρωποι.[1] Απ’ αυτό το ενάμιση δισεκατομμύριο ούτε ένας άνθρωπος δεν μπορεί να σας πει, με τις διανοητικές του δυνατότητες, τι θα γίνει όταν έρθει το τέλος του κόσμου και τι θα γίνουμε εμείς όταν πεθάνουμε. Κι όλες αυτές οι χιλιάδες εκατομμύρια άνθρωποι που έζησαν πριν από μας στη γη, δε θα μπορούσαν ούτε κι αυτοί με τη διαδικασία των νοητικών λειτουργιών τους να μας απαντήσουν με σιγουριά και σαφήνεια για το τέλος του κόσμου και τι μας περιμένει μετά το θάνατο μας, να μας πουν οτιδήποτε που θα μπορούσαμε να το αποδεχτούμε σαν αληθινό με την καρδιά και το νου μας.

Η ζωή μας είναι σύντομη, οι μέρες μας μετρημένες. Ό χρόνος όμως είναι μεγάλος, μετριέται σε εκατοντάδες και χιλιάδες χρόνια. Ποιος από μας μπορεί να ξεπεράσει τα όριά του και να φτάσει στο τέλος του χρόνου, να δει τα έσχατα γεγονότα και να πληροφορήσει όλους εμάς λέγοντας: «Έτσι κι έτσι θα γίνουν τα πράγματα στο τέλος του χρόνου. Αυτό θα συμβεί στον κόσμο κι αυτό θα γίνει με σας τους ανθρώπους»;

Κανένας. Αλήθεια, κανένας απ’ όλους τους ανθρώπους που ζουν. Έκτος κι αν υπήρχε κάποιος που θα μπορούσε να μας πείσει πως είχε μπει στο νου του Δημιουργού του κόσμου και της ανθρωπότητας, πως ήξερε ολόκληρο το σχέδιο της δημιουργίας, πως ήταν ζωντανός πριν από την έναρξη του κόσμου και είχε καθαρή άποψη για το τέλος του χρόνου και τα γεγονότα που θα σημαδέψουν το τέλος αυτό. Υπάρχει τέτοιος άνθρωπος ανάμεσα στα δισεκατομμύρια που ζουν σήμερα; Όχι, ούτε υπάρχει ούτε υπήρξε ποτέ.

Υπήρχαν προφήτες που, όχι από το δικό τους νου άλλ’ από αποκάλυψη Θεού, είπαν κάποια πράγματα, σύντομα και ασαφή, για το τι θα γίνει στο τέλος. Κι αυτό όχι τόσο για να δώσουν ακριβή περιγραφή του τέλους του κόσμου, όσο για να προειδοποιήσουν με την πρόνοια του Θεού τους ανθρώπους, ώστε να μετανοήσουν και να επιστρέψουν από το δρόμο της ανομίας. Να σκεφτούν περισσότερο τα φοβερά πράγματα που μας περιμένουν κι όχι τα μικρά και παροδικά που περνούν σαν σύννεφο και κρύβουν την πύρινη και φοβερή πραγματικότητα. Ν’ αναλογιστούν τα γεγονότα εκείνα από τα οποία ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου στη γη, η ύπαρξη του ίδιου του κόσμου, τα άστρα κι ο κύκλος του εικοσιτετραώρου θα φτάσουν στο τέλος τους.

Ένας και μόνο Ένας μας μίλησε καθαρά και με σαφήνεια για όλα όσα θα γίνουν στο τέλος του χρόνου: Ο Κύριος Ιησούς Χριστός. Αν υπήρχε οποιοσδήποτε άλλος να μας πει αυτά που Εκείνος είπε για το τέλος του κόσμου, δε θα τον πιστεύαμε, ακόμα κι αν ήταν ο μεγαλύτερος σοφός. Αν μιλούσε με την ανθρώπινη σοφία του κι όχι από θεία αποκάλυψη, δε θα τον πιστεύαμε. Η ανθρώπινη σοφία κι η ανθρώπινη λογική, όσο μεγάλες και σπουδαίες κι αν είναι, είναι πολύ μικρές για να φτάσουν στη δημιουργία και στο τέλος του κόσμου. Η σοφία είναι άχρηστη εκεί που χρειάζεται το όραμα. Από προφήτη έχουμε ανάγκη, που βλέπει τόσο καθαρά όσο εμείς βλέπουμε τον ήλιο, για να δει ολόκληρο τον κόσμο από την αρχή ίσαμε το τέλος του, καθώς και την ίδια την αρχή, το ίδιο το τέλος. Μόνο ένας τέτοιος άνθρωπος έχει υπάρξει: ο Κύριος Ιησούς Χριστός. Μόνο Εκείνον μπορούμε και πρέπει να πιστεύουμε όταν μας λέει τι θα γίνει στο τέλος. Όλα όσα προφήτεψε, επαληθεύτηκαν. Τόσο όταν αφορούσαν σε πρόσωπα, όπως ο Πέτρος, ο Ιούδας κι οι άλλοι απόστολοι, σε λαούς, όπως οι Ιουδαίοι, σε κάποιους τόπους όπως η Ιερουσαλήμ, η Καπερναούμ, η Βηθσαϊδά και το Χοραζίν, καθώς και στις Εκκλησίες του Θεού, που ιδρύθηκαν με το αίμα Του.

Οι προφητείες του Κυρίου για τα γεγονότα που θα συμβούν κατά το τέλος του κόσμου, το ίδιο το τέλος και η τελική κρίση, δεν έχουν ακόμα επαληθευτεί. Όποιος έχει μάτια όμως βλέπει καθαρά πως στις μέρες μας, τα γεγονότα που είπε πώς θα είναι σημεία των καιρών ότι έρχεται το τέλος, έχουν αρχίσει να εμφανίζονται στον κόσμο. Δεν έχουν ήδη εμφανιστεί διάφοροι γυρολόγοι της χαράς, που γυρεύουν ν’ αντικαταστήσουν το Χριστό και τη διδασκαλία Του με τον εαυτό τους και τη δική τους διδασκαλία; Δεν έχουν ξεσηκωθεί έθνη ενάντια σε άλλα έθνη και βασιλείες ενάντια σε βασιλείες; Δεν τρέμει η γη και οι καρδιές μας μαζί της με τους πολέμους και τις επαναστάσεις που γίνονται σε όλον τον πλανήτη; Δεν είναι πολλοί αυτοί που προδίδουν το Χριστό κι άλλοι που αρνούνται την Εκκλησία Του; Δεν έχει περισσέψει η ανομία, δεν έχει ψυχραθεί η αγάπη των πολλών; Δεν έχει κηρυχτεί το ευαγγέλιο του Χριστού σ’ ολόκληρο τον κόσμο, εἰς μαρτύρων πᾶσι τοῖς ἔθνεσι (βλ. Ματθ. κδ΄ 3-14);

Είναι αλήθεια πως τα χειρότερα δεν ήρθαν ακόμα, μα έρχονται γρήγορα, χωρίς καθυστέρηση. Είναι αλήθεια πως ο Αντίχριστος δεν εμφανίστηκε ακόμα, οι προφήτες κι οι πρόδρομοί του όμως υπάρχουν σε κάθε έθνος. Είναι αλήθεια πως η μεγαλύτερη καταστροφική δυστυχία που έχει υπάρξει από τότε που δημιουργήθηκε ο κόσμος δεν έφτασε ακόμα, ο αφόρητος ρόγχος του θανάτου δεν ακούστηκε κοντά μας. Την καταστροφή όμως την βλέπουν καθαρά όλοι εκείνοι οι πνευματικοί άνθρωποι που προσμένουν την έλευση του Χριστού. Είναι αλήθεια πως ο ήλιος δε σκοτίστηκε ακόμα, το φεγγάρι δεν έχασε το φως του, ούτε τ’ αστέρια έπεσαν από τον ουρανό. Όταν γίνουν αυτά όμως δε θα υπάρχει χρόνος να γράψει κανείς ή να μιλήσει γι’ αυτά. Οι καρδιές των ανθρώπων θα γεμίσουν με φόβο και τρόμο, οι γλώσσες τους θα βουβαθούν και τα μάτια τους θα κοιτάζουν στο φοβερό σκοτάδι, σε μια γη δίχως ήμερα, σ’ έναν ουρανό χωρίς άστρα. Ξαφνικά, μέσα σ’ αυτό το σκοτάδι, θα εμφανιστεί το σημείο του Υιού του Άνθρωπου, ένας λαμπρός και πανένδοξος σταυρός που θα εκτείνεται από την ανατολή ως τη δύση κι από το βορρά ως το νότο, με μια λαμπρότητα που ποτέ δεν είχε ο ήλιος που βρίσκεται από πάνω μας. Και τότε όλοι οι άνθρωποι θ’ ατενίσουν τον Κύριο Ιησού «ἐρχόμενον ἐπὶ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ μετὰ δυνάμεως καὶ δόξης πολλῆς» (Ματθ. κδ΄ 30). Ο χορός των αγγέλων θα σαλπίσει τις σάλπιγγες κι όλα τα έθνη της γης θα συναχθούν μπροστά Του. Η σάλπιγγα θα ηχήσει για να γίνει μια συγκέντρωση που δεν έχει προηγούμενό της από τη δημιουργία του κόσμου, για την κρίση που θα είναι και η τελική.

Όλ’ αυτά τα σημεία και τα γεγονότα που θα γίνουν στο τέλος του κόσμου και του χρόνου περιγράφονται σε άλλο σημείο του ευαγγελίου. Το ευαγγέλιο της κρίσεως που διαβάζεται τη σημερινή μέρα περιγράφει την τελική ρύθμιση των γεγονότων ανάμεσα στο χρόνο και την αιωνιότητα, ανάμεσα στο Θεό και τους ανθρώπους. Περιγράφει την τελική κρίση και τον τρόπο που αυτή θα γίνει. Περιγράφει για μας τη φοβερή εκείνη στιγμή -την πιο ευτυχισμένη για τους δίκαιους- που το έλεος του Θεού θα δώσει τη θέση του στη θεία δικαιοσύνη. Τότε θα είναι αργά πια για καλές πράξεις, πολύ αργά για μετάνοια. Τότε ο θρήνος μας δε θα λάβει απάντηση και τα δάκρυά μας δε θα τα υποδέχονται πια τα χέρια των αγγέλων.

***

«Ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ δόξῃ αὐτοῦ καὶ πάντες οἱ ἅγιοι ἄγγελοι μετ᾿ αὐτοῦ, τότε καθίσει ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ» (Ματθ. κε΄ 31). Όπως στην παραβολή του Ασώτου Υιού ο Θεός παρουσιάζεται σαν άνθρωπος, έτσι κι εδώ ο Χριστός ονομάζεται Υιός του Ανθρώπου. Είναι Εκείνος, κανένας άλλος. Όταν έρθει για δεύτερη φορά στον κόσμο, η έλευσή Του δε θα είναι άγνωστη και ταπεινή, όπως ήταν πρώτη φορά, αλλά φανερή ἐν δόξῃ. Η δόξα αυτή είναι η ίδια που είχε ο Χριστός προαιώνια, προτού δημιουργηθεί ο κόσμος (πρβλ. Ιωάν. ιζ΄ 5), αλλά είναι κι η δόξα της νίκης κατά του Σατανά, του παλιού κόσμου και του θανάτου. Δε θα έρθει μόνος Του, μα μαζί με όλους τους αμέτρητους αγγέλους Του. Θα έρθει μαζί τους επειδή, σαν υπηρέτες του Θεού και στρατιώτες Του που ήταν, έλαβαν μέρος στον πόλεμο κατά του πονηρού και στη νίκη εναντίον του. Χαίρεται να μοιράζεται τη δόξα Του μαζί τους. Για να δοθεί έμφαση στη μεγαλειώδη φύση αυτού του γεγονότος, αναφέρεται ιδιαίτερα πως όλοι οι άγγελοι θα έρθουν μαζί με τον Κύριο. Δεν υπάρχει άλλο γεγονός που ν’ αναφέρεται πως ήταν παρόντες όλοι οι άγγελοι του Θεού. Εμφανίζονται πάντα σε μεγαλύτερο ή μικρότερο πλήθος. Στην τελική Κρίση όμως θα είναι όλοι παρόντες, συγκεντρωμένοι γύρω από το Βασιλιά της δόξης.

Πολλοί προφήτες, είτε αρχαίοι είτε μεταγενέστεροι, είδαν το θρόνο της δόξας του Θεού (Ησ. στ΄ 1, Δαν. ζ΄ 9, Αποκ. δ΄ 2, κ΄ 4). Ο θρόνος αυτός αποτελείται από τις αγγελικές δυνάμεις, πάνω στις οποίες επικάθεται ο Κύριος. Είναι θρόνος της δόξας, της νίκης, όπου κάθεται ο ουράνιος Πατέρας και όπου πήρε τη θέση Του ο Κύριος Ιησούς μετά τη νίκη Του (Αποκ. γ΄ 21).

Πόσο μεγαλόπρεπη θα είναι η έλευση του Κυρίου, που θα περιβάλλεται από τόσο ιδιαίτερα και φοβερά γεγονότα! Ο προφήτης Ησαΐας είχε προφητεύσει: «Ἰδοὺ γὰρ Κύριος ὡς πῦρ ἥξει καὶ ὡς καταιγὶς τὰ ἅρματα αὐτοῦ» (Ησ. ξστ’ 15). Ο Δανιήλ είδε και είπε πως «ποταμὸς πυρὸς εἷλκεν ἔμπροσθεν αὐτοῦ· χίλιαι χιλιάδες ἐλειτούργουν αὐτῷ· κριτήριον ἐκάθισε, καὶ βίβλοι ἠνεῴχθησαν» (Δαν. ζ’ 10).

Όταν ο Κύριος έρθει με δόξα πολλή και καθίσει στο θρόνο Του, τότε «συναχθήσονται ἔμπροσθεν αὐτοῦ πάντα τὰ ἔθνη, καὶ ἀφοριεῖ αὐτοὺς ἀπ᾿ ἀλλήλων ὥσπερ ὁ ποιμὴν ἀφορίζει τὰ πρόβατα ἀπὸ τῶν ἐρίφων, καὶ στήσει τὰ μὲν πρόβατα ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ, τὰ δὲ ἐρίφια ἐξ εὐωνύμων» (Ματθ. κε΄ 32-33). Τότε θα συναχθούν μπροστά Του όλα τα έθνη της γης και θα τους χωρίσει, όπως ο τσοπάνος χωρίζει τα πρόβατα από τα ερίφια. Τα πρόβατα θα τα βάλει στα δεξιά Του και τα ερίφια στ’ αριστερά Του.

Πολλοί από τους πατέρες προβληματίστηκαν σχετικά με το χώρο όπου ο Χριστός θα κρίνει όλα τα έθνη. Αναφερόμενοι στον προφήτη Ιωήλ, συμπεραίνουν πως η κρίση θα γίνει στην κοιλάδα Ιωσαφάτ, όπου ο βασιλιάς εκείνος χωρίς να πολεμήσει, χωρίς να χρησιμοποιήσει όπλα, είχε ενάντια στους Μωαβίτες και τους Αμμωνίτες μια πολύ σπουδαία νίκη, σε τέτοιο βαθμό, ώστε να μη μείνει κανένας τους ζωντανός. «Ἐξεγειρέσθωσαν καὶ ἀναβαινέτωσαν πάντα τὰ ἔθνη εἰς τὴν κοιλάδα Ἰωσαφάτ, διότι ἐκεῖ καθιῶ τοῦ διακρῖναι πάντα τὰ ἔθνη κυκλόθεν», είπε ο προφήτης Ιωήλ (δ΄ 12).

Ίσως ο θρόνος του Κυρίου να στηθεί πάνω από την κοιλάδα αυτή, μα δεν υπάρχει κοιλάδα στον κόσμο που να μπορεί να χωρέσει όλα τα έθνη και τους λαούς της γης, ζωντανούς και νεκρούς, από την αρχή ως το τέλος του κόσμου, που βέβαια θα είναι πολλά δισεκατομμύρια. Ολόκληρη η επιφάνεια της γης, μαζί με τους ωκεανούς, δε θα μπορούσε να δώσει τόσο χώρο ώστε να συγκεντρωθούν εκεί όλοι οι άνθρωποι που έζησαν από καταβολής κόσμου στη γη. Αν αυτή ήταν απλά συγκέντρωση ψυχών, τότε ίσως θα μπορούσε να τους μαζέψει όλους κανείς στην κοιλάδα Ιωασαφάτ. Αφού όμως θα συγκεντρωθούν άνθρωποι με τα σώματά τους (γιατί οι νεκροί θ’ αναστηθούν και σωματικά), τότε τα λόγια του προφήτη θα πρέπει να τα κατανοήσουμε συμβολικά. Η κοιλάδα Ιωασαφάτ είναι ο κόσμος ολόκληρος, από τη μακρινή ανατολή, ως τη μακρινή δύση. Κι όπως ο Θεός κάποτε έδειξε τη δύναμή Του στην κοιλάδα Ιωασαφάτ, έτσι και την έσχατη μέρα θα δείξει την ίδια δύναμη και θα κρίνει ολόκληρο το ανθρώπινο γένος.

Καὶ ἀφοριεῖ αὐτοὺς ἀπ᾿ ἀλλήλων. Όλοι εκείνοι που συγκεντρώθηκαν θα διαχωριστούν σε μια στιγμή, με τον ίδιο τρόπο που ο τσοπάνος στέλνει με τη φωνή του τα πρόβατα από τη μια μεριά και τα ερίφια από την άλλη. Μερικοί από τους συγκεντρωμένους θα πάνε αριστερά κι άλλοι δεξιά. Κι όλα θα γίνουν ξαφνικά, σα να τους σπρώχνει μια ακαταμάχητη μαγνητική δύναμη με τέτοιο τρόπο, ώστε κανένας να μην μπορεί να κινηθεί από αριστερά προς τα δεξιά ή από τα δεξιά προς τ’ αριστερά.

«Τότε ἐρεῖ ὁ βασιλεὺς τοῖς ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ· δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ πατρός μου, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου» (Ματθ. κε΄ 34). Τότε ο βασιλιάς θα στραφεί προς αυτούς που βρίσκονται στα δεξιά του και θα τους πει: ελάτε εσείς, οι ευλογημένοι του πατέρα μου, να κληρονομήσετε τη βασιλεία των ουρανών, που έχει ετοιμαστεί για σας από τότε που δημιουργήθηκε ο κόσμος.

Στην αρχή ο Χριστός ονομάζει τον εαυτό Του Υιό του Ανθρώπου, δηλαδή Υιό του Θεού. Εδώ ο ίδιος αποκαλεί τον εαυτό Του Βασιλιά, γιατί του δόθηκαν η βασιλεία και η δύναμη και η δόξα. Δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ πατρός μου. Εκείνοι που ο Χριστός καλεί έτσι, είναι πραγματικά ευλογημένοι. Γιατί η ευλογία του Θεού περιέχει μέσα της όλα τ’ αγαθά, καθώς τη χαρά και τη χάρη του ουρανού. Γιατί ο Κύριος δε λέει «ευλογημένοι μου», αλλά «ευλογημένοι του Πατέρα Μου»; Γιατί είναι ο μοναδικός Υιός του Θεού, ο Μονογενής και άκτιστος προαιωνίως και στους αιώνες των αιώνων. Κι οι δίκαιοι είναι με τη χάρη του Θεού αδελφοί του Χριστού εξ υιοθεσίας.

Ο Θεός καλεί τους δικαίους να μπουν στην βασιλεία που έχει προετοιμαστεί γι’ αυτούς από καταβολής κόσμου. Αυτό σημαίνει πως ο Θεός, προτού ακόμα δημιουργήσει τον άνθρωπο, είχε προετοιμάσει την βασιλεία γι’ αυτόν. Προτού πλάσει τον Αδάμ ήταν όλα φτιαγμένα για τη ζωή του στον παράδεισο. Ολόκληρη βασιλεία, υπέροχη κι ολοφώτεινη, που περίμενε το βασιλιά της. Μετά ο Θεός οδήγησε τον Αδάμ στη βασιλεία αυτή, κι η βασιλεία συμπληρώθηκε. Ο Θεός προετοίμασε τη βασιλεία για τους δικαίους από την αρχή. Μόνο τους αφέντες της περίμενε, με το Χριστό ως βασιλιά αρχηγό.

Ο Κριτής κάλεσε τους δικαίους στη βασιλεία Του κι αμέσως μετά εξήγησε γιατί τους τη χάριζε: «ἐπείνασα γάρ, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με, γυμνός, καὶ περιεβάλετέ με, ἠσθένησα, καὶ ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην, καὶ ἤλθετε πρός με» (Ματθ. κε’ 35-37). Γιατί πείνασα και μου δώσατε να φάω, δίψασα και μου δώσατε νερό, ήμουν ξένος και σεις με φιλοξενήσατε στο σπίτι σας, ήμουν γυμνός και με ντύσατε, αρρώστησα και με επισκεφθήκατε, ήμουν στην φυλακή και σεις ήρθατε να με δείτε.

Ακούγοντας αυτή τη θαυμάσια εξήγηση, οι δίκαιοι ζήτησαν δισταχτικά και ταπεινά από το βασιλιά να τους πει πότε τον είδαν πεινασμένο και διψασμένο, γυμνό και άρρωστο και πότε τα έκαναν ολ’ αυτά σ’ Εκείνον. Και στην ερώτηση αυτή ο βασιλιάς έδωσε πάλι τη θαυμάσια αυτή απάντηση: «Ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ᾿ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐποιήσατε» (Ματθ. κε΄ 40). Αφού ολ’ αυτά τα εκάματε στους ελαχίστους και ταπεινούς αδελφούς μου, είναι σα να τα εκάματε σ’ εμένα τον ίδιο.

Όλη αυτή η ερμηνεία έχει δύο όψεις, μια εξωτερική και μια εσωτερική. Η εξωτερική ερμηνεία είναι σαφής στον καθένα. Εκείνος που τρέφει τον πεινασμένο, ξεδιψάει το διψασμένο, ντύνει το γυμνό και στεγάζει τον άστεγο, είναι σα να τα κάνει ολ’ αυτά στον ίδιο τον Κύριο. Εκείνος που επισκέπτεται τους αρρώστους ή τους φυλακισμένους, είναι σα να τα κάνει αυτά στον Κύριο. Αναφέρεται και στην Παλαιά Διαθήκη σχετικά πως «δανείζει Θεῷ ὁ ἐλεῶν πτωχόν, κατὰ δὲ τὸ δόμα αὐτοῦ ἀνταποδώσει αὐτῷ» (Παρ. ιθ΄ 17). Εκείνος που ελεεί τον φτωχό, είναι σα να δανείζει τον Θεό, που ανάλογα με το τι έδωσε, θα του το ανταποδώσει.

Ο Κύριος, μέσα από κείνους που ζητούν τη βοήθεια μας, δοκιμάζει τις καρδιές μας. Ο Θεός δε χρησιμοποιεί τίποτα δικό μας για λογαριασμό Του. Δεν έχει ανάγκη από τίποτα. Εκείνος που δημιούργησε το ψωμί, δεν μπορεί να πεινάσει. Εκείνος που δημιούργησε το νερό, δεν γίνεται να διψάσει. Αυτός που ντύνει την κτίση ολόκληρη δεν μπορεί να είναι γυμνός, ούτε και ν’ αρρωστήσει αυτός που είναι η πηγή της υγείας. Ούτε και γίνεται να αιχμαλωτιστεί ο Κύριος των κυρίων.

Ο Θεός ζητά από μας να δίνουμε ελεημοσύνη, ώστε μ’ αυτόν τον τρόπο να μαλακώσουν οι καρδιές μας, να γίνουν πιο σπλαγχνικές. Θα μπορούσε ο Θεός με την παντοδυναμία Του να κάνει δια μιας όλους τους ανθρώπους πλούσιους, χορτασμένους, ντυμένους κι ευχαριστημένους. Αλλ’ αφήνει τους ανθρώπους να δοκιμάσουν την πείνα και τη δίψα, την αρρώστια, τη φτώχεια και τη δυστυχία για δύο λόγους. Πρώτα, ώστε εκείνοι που υποφέρουν απ’ όλα αυτά να μπορέσουν έτσι να μαλακώσουν την καρδιά τους, να γίνουν πιο σπλαγχνικοί και να έρθουν πιο κοντά στο Θεό, να τον προσκυνήσουν με πίστη και προσευχή. Δεύτερο, ώστε ο άνθρωπος μέσα από τα δικά του βάσανα να κατανοήσει και τους άλλους, με την ταπείνωσή του να κατανοήσει την ταπείνωση των άλλων. Έτσι θα καταλάβει την αδελφότητα και την ενότητα όλων των ανθρώπων μέσα από τον Ζώντα Θεό, το Δημιουργό και δοτήρα όλων των επίγειων αγαθών. Ο Θεός ζητά από μας να γίνουμε ελεήμονες, να έχουμε πάνω απ’ όλα έλεος. Γνωρίζει πως το έλεος είναι ο τρόπος για ν’ αποκαταστήσει ο άνθρωπος την πίστη στο Θεό, την ελπίδα στο Θεό και την αγάπη για το Θεό.

Αυτή είναι η εξωτερική ερμηνεία. Η δεύτερη έχει να κάνει με το Χριστό μέσα μας. Σε κάθε καθαρή σκέψη που έχουμε στο νου μας, σε κάθε ευγενικό συναίσθημα της καρδιάς μας και σε κάθε υψηλή φιλοδοξία κι επιθυμία της ψυχής μας για την επίτευξη του αγαθού, ο Χριστός αποκαλύπτεται μέσα μας με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος. Όλες αυτές τις αγνές σκέψεις, τα ευγενικά συναισθήματα και τις υψηλές φιλοδοξίες, τις ονομάζει ελαχίστους αδελφούς Του. Τα ονομάζει έτσι ολ’ αυτά επειδή βρίσκονται μέσα μας σε μια ασήμαντη μειονότητα σε σύγκριση με τους μεγάλους εσωτερικούς αγρούς που είναι γεμάτοι απορρίμματα και κακία. Αν ο νους μας πεινάει για το Θεό και τον ταΐσουμε, είναι σα να τρέφουμε το Χριστό μέσα μας. Αν η καρδιά μας είναι γυμνή από κάθε αγαθό κι ευγενικό πράγμα που ανήκει στο Θεό και την ντύσουμε, είναι σα να ντύσαμε το Χριστό μέσα μας. Αν η ψυχή μας είναι άρρωστη και φυλακισμένη από την κακή μας ύπαρξη και τα κακά μας έργα και το αντιληφθούμε αυτό και την επισκεφτούμε, τότε είναι σα να επισκεφτήκαμε το Χριστό μέσα μας.

Με λίγα λόγια, αν αυτός ο δεύτερος εαυτός που έχουμε μέσα μας και που αντιπροσωπεύει το δίκαιο άνθρωπο, υποδουλωθεί και ταπεινωθεί από τον πονηρό κι αμαρτωλό εσωτερικό μας άνθρωπο και μεις τον προστατεύσουμε, είναι σα να προστατεύουμε το Χριστό μέσα μας. Ο δίκαιος άνθρωπος μέσα μας είναι πολύ μικρός, ενώ ο αμαρτωλός μέσα μας είναι ένας πραγματικός Γολιάθ. Ο δίκαιος άνθρωπος μέσα όμως είναι ο μικρός αδελφός του Χριστού, ο ελάχιστος, κι ο αμαρτωλός Γολιάθ μέσα μας είναι ο εχθρός του Χριστού. Αν τότε προστατέψουμε το δίκαιο άνθρωπο μέσα μας, αν τον ελευθερώσουμε, τον ενισχύσουμε και τον βγάλουμε στο φως· αν τον σηκώσουμε ψηλότερα από τον αμαρτωλό, ώστε να τον κυριεύσει και να μπορούμε να πούμε μαζί με τον απόστολο Παύλο, «ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός» (Γαλ. β΄ 20), τότε θα κληθούμε ευλογημένοι και στην τελευταία Κρίση θ’ ακούσουμε τα λόγια του Βασιλιά: δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ πατρός μου, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου.

Σε κείνους που θα βρεθούν αριστερά Του θα πει ο Κριτής: «πορεύεσθε ἀπ᾿ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ» (Ματθ. κε΄ 41). Φύγετε μακριά από μένα εσείς οι καταραμένοι, πηγαίνετε στο αιώνιο πυρ που έχει ετοιμαστεί για το διάβολο και τους πονηρούς αγγέλους του. Ο Κριτής είναι φοβερός, αλλά δίκαιος. Ο Βασιλιάς καλεί τους δικαίους κοντά Του και τους δίνει τη βασιλεία Του, ενώ απομακρύνει τους αμαρτωλούς και τους στέλνει στο αιώνιο πυρ, στην πονηρή συντροφιά του διαβόλου και των υπηρετών του. Στο έργο του «Περί Τελικής Κρίσεως» ο Μέγας Βασίλειος γράφει: «Αν υπάρχει κάποιο τέλος στα αιώνια βάσανα, σημαίνει πως υπάρχει τέλος στην αιώνια ζωή. Καθώς όμως είναι αδύνατο να φανταστείς το τέλος της αιώνιας ζωής, πως είναι δυνατό να σκεφτείς ότι θα υπάρξει τέλος στα αιώνια βάσανα;»

Κάτι όμως δε λέει ο Κύριος, που είναι πολύ σπουδαίο. Ότι το αιώνιο πυρ έχει ετοιμαστεί για τους αμαρτωλούς από καταβολής κόσμου, όπως κι η βασιλεία Του για τους δικαίους. Τι σημαίνει αυτό; Είναι πεντακάθαρο πως ο Κύριος ετοίμασε το αιώνιο πυρ μόνο για το διάβολο και τους αγγέλους του, ενώ τη βασιλεία Του την ετοίμασε για όλους τους ανθρώπους, από καταβολής κόσμου. Ο Θεός θέλει «πάντας ἀνθρώπους σωθῆναι» (Α΄ Τιμ. β΄ 4), να μη χαθεί κανένας. Ο Θεός δεν ήθελε να κολαστούν οι άνθρωποι, αλλά να σωθούν. Ούτε και ετοίμασε προκαταβολικά γι’ αυτούς τη φωτιά της κόλασης αλλά τη βασιλεία Του, μόνο αυτή. Από αυτό προκύπτει με σαφήνεια πως εκείνοι που λένε για τον αμαρτωλό ότι «είναι προορισμένος να γίνει αμαρτωλός», έχουν λαθεμένη αντίληψη. Αν πραγματικά είναι προορισμένος αμαρτωλός, αυτό δεν προέρχεται από το Θεό, αλλ’ από τον εαυτό του. Ότι αυτό δεν έχει προοριστεί από το Θεό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι ο Θεός δεν ετοίμασε προκαταβολικά κανένα είδος βασάνων για τους ανθρώπους, αλλά μόνο για το διάβολο. Επομένως στην Τελική Κρίση ο δίκαιος κριτής δε θα έχει τόπο για να στείλει τους αμαρτωλούς, παρά στο σκοτεινό βασίλειο των δαιμόνων. Κι ότι είναι στη δικαιοσύνη του Κριτή να τους στείλει εκεί είναι φανερό από το γεγονός ότι εκείνοι, κατά τη διάρκεια της επίγειας ζωής τους, είχαν απομακρυνθεί από το Θεό κι είχαν παραδοθεί στην υπηρεσία του πονηρού.

***

Κρίνοντας τους αμαρτωλούς που βρίσκονται αριστερά Του ο βασιλιάς τους εξηγεί αμέσως γιατί είναι καταραμένοι και γιατί τους στέλνει στο αιώνιο πυρ: «ἐπείνασα γάρ, καὶ οὐκ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ οὐκ ἐποτίσατέ με, ξένος ἤμην, καὶ οὐ συνηγάγετέ με, γυμνός, καὶ οὐ περιεβάλετέ με, ἀσθενὴς καὶ ἐν φυλακῇ, καὶ οὐκ ἐπεσκέψασθέ με» (Ματθ. κε΄ 42-43). Πείνασα και δεν μου δώσατε να φάω, δίψασα και δεν με ποτίσατε. Ήμουν ξένος και δεν με πήρατε στο σπίτι σας, ήμουν γυμνός και δεν με ντύσατε, ήμουν άρρωστος ή φυλακισμένος και δεν με επισκεφθήκατε.

Τίποτα απ’ αυτά που είχαν κάνει οι δίκαιοι δεν έκαναν οι αμαρτωλοί. Και σαν άκουσαν τα λόγια αυτά του Κυρίου οι αμαρτωλοί ρώτησαν, όπως και οι δίκαιοι: «Κύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα ἤ διψῶντα…;» Κι ο Κύριος απάντησε: «ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ᾿ ὅσον οὐκ ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἐλαχίστων, οὐδὲ ἐμοὶ ἐποιήσατε» (Ματθ. κε΄ 45). Αλήθεια σας λέω: αφού δεν εκάματε τίποτα στους αδελφούς μου τους ελάχιστους, ούτε και σε μένα κάματε.

Η ερμηνεία που έκανε ο Βασιλιάς στους αμαρτωλούς έχει επίσης δυο σημασίες, μια εξωτερική και μια εσωτερική, όπως και στην πρώτη περίπτωση με τους δίκαιους. Ο νους των αμαρτωλών ήταν σκοτισμένος, η καρδιά τους σκληρή κι η ψυχή τους είχε κακή διάθεση προς εκείνους που πεινούσαν, διψούσαν, ήταν γυμνοί, άρρωστοι και φυλακισμένοι στη γη. Με το σκοτισμένο τους νου δεν μπορούσαν να δουν πως ο Χριστός τους καλούσε να ελεήσουν τους φτωχούς και βασανισμένους αδελφούς τους. Η σκληρή καρδιά τους δεν μαλάκωνε με τα δάκρυα των άλλων. Ούτε και το παράδειγμα του Χριστού και των αγίων Του άλλαζε την κακοπροαίρετη ψυχή τους για να επιθυμήσουν το καλό και να το κάνουν. Έτσι, όπως ήταν άσπλαχνοι στο Χριστό, μέσω των αδελφών Του, ήταν άσπλαχνοι και στο Χριστό μέσα από τον ίδιον τον εαυτό τους. Με το που τους ερχόταν κάποια αγνή σκέψη, την εξαφάνιζαν θεληματικά και την αντικαθιστούσαν με άλλες σκέψεις, ακάθαρτες και βλάσφημες. Ξερίζωσαν κάθε ευγενικό συναίσθημα από την καρδιά τους και το αντικατάστησαν με ασπλαχνία, λαγνεία και ιδιοτέλεια. Κάθε επιθυμία που εκδηλωνόταν μέσα τους για να κάνουν κάποια καλή πράξη, ακολουθώντας τις εντολές του Χριστού, την καταπίεζαν αμέσως και στη θέση της έβαζαν άλλη, πώς να κάνουν κακό στους άλλους ή ν’ αμαρτήσουν, για να προκαλέσουν την οργή του Θεού. Έτσι τον ελάχιστο αδελφό του Χριστού, δηλαδή το δίκαιο άνθρωπο που βρισκόταν μέσα τους, τον σταύρωναν, τον σκότωναν, και τον έθαβαν. Ο σκοτεινός Γολιάθ που είχαν θρέψει, δηλαδή ο άδικος άνθρωπος μέσα τους ή ο ίδιος ο διάβολος, παρέμενε νικητής στο πεδίο της μάχης.

Τι μπορεί να κάνει ο Θεός σε τέτοιους ανθρώπους; Μπορεί να δεχτεί στη βασιλεία Του εκείνους που έβγαζαν τη βασιλεία αυτή από τη ζωή τους; Μπορεί να καλέσει κοντά Του αυτούς που ξερίζωσαν μέσα τους την εικόνα του Θεού, αυτούς που διακήρυξαν μυστικά στην καρδιά τους αλλά κι ανοιχτά, μπροστά σ’ όλον τον κόσμο, πως είναι εχθροί του Θεού και υπηρέτες του διαβόλου; Όχι! Αυτοί έγιναν με την ελεύθερη βούλησή τους υπηρέτες του διαβόλου. Κι ο Κύριος στην τελική Του κρίση θα τους στείλει να συντροφέψουν εκείνους που είχαν παρέα σ’ ολόκληρη τη ζωή τους. Θα τους στείλει δηλαδή στο αιώνιο πυρ που έχει προετοιμαστεί για το διάβολο και τους πονηρούς αγγέλους του.

Αμέσως μετά απ’ αυτό, φτάνει στο τέλος της η πιο σύντομη αλλά κι η μέγιστη διαδικασία στην ιστορία του κτιστού κόσμου. «Καὶ ἀπελεύσονται οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιον, οἱ δὲ δίκαιοι εἰς ζωὴν αἰώνιον» (Ματθ. κε΄ 46). Και τότε θα πορευτούν (οι αμαρτωλοί) στην αιώνια κόλαση, οι δε δίκαιοι στην αιώνια ζωή.

Η ζωή και η κόλαση εδώ στέκονται η μια απέναντι στην άλλη. Εκεί που υπάρχει ζωή, δεν υπάρχει κόλαση, δεν υπάρχουν βάσανα. Εκεί που είναι η κόλαση, δεν υπάρχει ζωή. Η πληρότητα της ζωής αποκλείει την κόλαση. Η βασιλεία των ουρανών παρέχει την πληρότητα της ζωής. Ο τόπος του διαβόλου παράγει κόλαση και βασανιστήρια, μακριά από τη ζωή που δίνει ο Χριστός.

Στην επίγεια ζωή μας βλέπουμε πως η ψυχή του αμαρτωλού που έχει λίγη ζωή μέσα της (δηλ. λίγο Θεό), είναι γεμάτη με πολύ μεγαλύτερα βάσανα απ’ όσα έχει η ψυχή του δίκαιου ανθρώπου που έχει μέσα του περισσότερη ζωή (δηλ. περισσότερο Θεό). Όπως ειπώθηκε με σοφία τους αρχαίους χρόνους: «Πᾶς ὁ βίος ἀσεβοῦς ἐν φροντίδι, ἔτη δὲ ἀριθμημένα δεδομένα δυνάστῃ, ὁ δὲ φόβος αὐτοῦ ἐν ὠσὶν αὐτοῦ… μὴ πιστευέτω ἀποστραφῆναι ἀπὸ σκότους, ἐντέταλται δὲ εἰς χεῖρας σιδήρου… ἀνάγκη δὲ καὶ θλῖψις αὐτὸν καθέξει ὥσπερ στρατηγὸς πρωτοστάτης πίπτων. ὅτι ἦρκε χεῖρας ἐναντίον τοῦ Κυρίου» (Ιωβ. ιε΄ 20-25). Ολόκληρος ο βίος του ασεβούς, λέει, δαπανάται και βρίσκεται συνέχεια με φροντίδες και αγωνία. Ακόμα και του ισχυρού και κυριάρχου ανθρώπου, τα χρόνια είναι μετρημένα. Ο φόβος που τον συνέχει και τον κάνει ν’ αγωνιά, ηχεί πάντοτε στ’ αυτιά του… ας μην απατάται πως κάποτε θα γλιτώσει από το σκοτάδι της συμφοράς και της οδύνης, γιατί έχει δοθεί εντολή από το Θεό να περιπέσει στην εξουσία σιδερένιου μαχαιριού… θα τον κυριεύσει οπωσδήποτε η θλίψη και θα πέσει όπως ο στρατηγός που πρωτοστατεί στη μάχη, αλλά δε βρίσκει τρόπο να ξεφύγει.

Η ζωή εδώ στη γη είναι κόλαση μεγάλη για τον αμαρτωλό. Κι ο αμαρτωλός το βρίσκει πολύ πιο δύσκολο να υπομένει τα βάσανα σ’ αυτή τη ζωή απ’ ότι ο δίκαιος. Μόνο εκείνος που έχει ζωή μέσα του μπορεί να υπομείνει βάσανα, να τα περιφρονήσει, να ξεπεράσει όλα τα κακά του κόσμου και να νιώθει χαρούμενος. Η ζωή κι η χαρά είναι αδιαίρετες. Ο Χριστός ο ίδιος λέει στο δίκαιο άνθρωπο που ο κόσμος αποκλείει, καταδιώκει και ταπεινώνει: «Χαίρετε καὶ ἀγαλλιᾶσθε!» (Ματθ. ε΄ 12).

Ολόκληρη η επίγεια ζωή μας δεν είναι παρά μια αμυδρή σκιά της πραγματικής, της πλήρους ζωής στη βασιλεία του Θεού. Όλα τα βάσανα μας στη γη δεν είναι παρά μια αμυδρή σκιά των τρομερών βασάνων που θα υποστούν οι αμαρτωλοί στην κόλαση. Στα αποφθέγματα των αγίων πατέρων διαβάζουμε το εξής: «Ρώτησαν κάποιο μεγάλο γέροντα: Πατέρα, πως υπομένεις τόσο καρτερικά τέτοιους αγώνες; Κι ο γέροντας απάντησε: Όλοι οι αγώνες μου εδώ στη γη είναι μικρότεροι από τα βάσανα μιας μέρας στην κόλαση».

Η ζωή εδώ στη γη, όσο υπέροχη κι αν είναι, ανακατεύεται με βάσανα. Δεν υπάρχει πληρότητα ζωής εδώ. Αλλά και τα βάσανα στη γη, όσο μεγάλα κι αν είναι, ανακατεύονται με τη ζωή. Στην τελική κρίση όμως τα βάσανα θ’ απομονωθούν από τη ζωή. Και τα δυο τους βέβαια θα είναι αιώνια. Τι σημαίνει η αιωνιότητα αυτή, ο ανθρώπινος νους δεν μπορεί να το χωρέσει. Σε κείνον που θα ’χει τη χαρά ν’ ατενίσει έστω και για μια στιγμή το πρόσωπο του Θεού, θα του φανεί πως η στιγμή αυτή κράτησε χιλιάδες χρόνια. Εκείνος που θα βασανιστεί από το διάβολο στην κόλαση για μια στιγμή, αυτή η στιγμή θα του φανεί ότι κράτησε αιώνες. Ο χρόνος, ο ρυθμός της μέρας και της νύχτας, δε θα είναι όπως τον ξέραμε, αλλά θα είναι «μία ἡμέρα, καὶ ἡ ἡμέρα αὐτὴ γνωστὴ τῷ Κυρίῳ» λέει ο προφήτης Ζαχαρίας (ιδ΄ 7. Βλ. και Αποκ. κβ΄ 5). Ήλιος δε θα υπάρχει πια, παρά μόνο ο Θεός. Κι ο ήλιος αυτός δε θ’ ανατέλλει και θα δύει όπως τώρα. Η αιωνιότητα θα μετριέται με μέρες, όπως γίνεται τώρα με το χρόνο. Οι ευλογημένοι θα μετράνε την αιωνιότητα με τους όρους της ευφροσύνης τους κι οι αμαρτωλοί που θα βασανίζονται με τους όρους των βασάνων τους.

***

Έτσι μίλησε κι αυτά είπε ο Κύριος Ιησούς Χριστός για το τελευταίο και μέγιστο γεγονός που θα λάβει χώρα στα όρια του τέλους του χρόνου και της αιωνιότητας. Και πιστεύουμε πως ολ’ αυτά θα γίνουν ακριβώς όπως τα είπε. Πρώτα επειδή όλα όσα προείπε ο Χριστός επαληθεύτηκαν απόλυτα και δεύτερο επειδή ο Χριστός είναι ο μεγαλύτερος φίλος μας, ο Μόνος που αγαπά πραγματικά το ανθρώπινο γένος. Και στην αληθινή αγάπη δε χωράει ψέμα ή λάθος. Η αληθινή αγάπη εμπεριέχει μόνο την τέλεια αλήθεια. Αν αυτά δεν επρόκειτο να γίνουν, δεν θα μας τα ’λεγε ο Κύριος. Όμως μας τα είπε, και θα γίνουν. Κι αυτά βέβαια δεν μας τα είπε για να κάνει επίδειξη των γνώσεων στους ανθρώπους. Όχι! Ο Χριστός δε ζητούσε τη δόξα των ανθρώπων (βλ. Ιωαν. ε΄ 41). Όλα μας τα είπε για χάρη της σωτηρίας μας. Εκείνος που έχει αντίληψη και ομολογεί Χριστό, τον Κύριο, θα συνειδητοποιήσει πως η ανάγκη για να τα γνωρίζει αυτά είναι μόνο για τη σωτηρία του. Ο Κύριος δεν έκανε τίποτα, δεν είπε ούτε λέξη, ούτε και επέτρεψε να του συμβεί κάτι στη διάρκεια της ζωής Του, που δεν αφορούσε τη σωτηρίας μας.

Ας γίνουμε συνετοί και φρόνιμοι, λοιπόν, κι ας έχουμε πάντα μπροστά στα πνευματικά μας μάτια την εικόνα της Τελικής Κρίσης. Η εικόνα αυτή έχει κάνει ήδη πολλούς αμαρτωλούς να γυρίσουν από το δρόμο της απώλειας στο δρόμο της σωτηρίας. Η ζωή μας είναι μικρή. Κι όταν τελειώνει, δε θα υπάρχουν περιθώρια για μετάνοια. Στη σύντομη επίγεια ζωή μας πρέπει ν’ αποφασίσουμε εκείνο που θα είναι κρίσιμο για μας στην αιωνιότητα: Θα σταθούμε στα δεξιά ή στ’ αριστερά του Βασιλιά της Δόξας; Ο Θεός μας ανέθεσε ένα μικρό κι απλό καθήκον, αλλά η ανταπόδοση ή η τιμωρία είναι πελώρια, ξεπερνούν τη δύναμη, κάθε ανθρώπινης γλώσσας για να την εκφράσουν.

Ας μην ολιγωρήσουμε λοιπόν, ας μη χάσουμε ούτε μια μοναδική μέρα. Κάθε μέρα μπορεί να είναι και η τελευταία μας, η αποφασιστική. Κάθε μέρα είναι δυνατό να φέρει την καταστροφή του κόσμου αυτού, να γίνει η αυγή της πολυαναμενόμενης Ημέρας. Λέει ο άγιος Γρηγόριος ο Διάλογος: «Οὐκ οἴδατε ὅτι ἡ φιλία τοῦ κόσμου ἔχθρα τοῦ Θεοῦ ἐστιν;» (Ιακ. δ΄ 4). Επομένως εκείνος που δεν χαίρεται όταν εγγίζει το τέλος του κόσμου, δείχνει πως είναι φίλος του και επομένως εχθρός του Θεού. Τέτοιες σκέψεις όμως δεν κάνουν οι πιστοί, που γνωρίζουν δια πίστεως πως υπάρχει και άλλη ζωή, την οποία και επιθυμούν ειλικρινά».

Είθε να μην ντροπιαστούμε την Ημέρα του Κυρίου, μπροστά στον Κύριο, στη χορεία των αγγέλων Του και στα δισεκατομμύρια των δικαίων και των αγίων. Είθε να μη χωριστούμε αιώνια από τον Κύριο, από τους αγγέλους και τους αγίους Του, από τους συγγενείς και τους φίλους μας που θα βρίσκονται στα δεξιά Του. Αλλά μαζί με τ’ αμέτρητα πλήθη των αγγέλων και των αγίων να ψάλλουμε τον επινίκιο ύμνο: «Ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ! Ἀλληλούια!». Είθε να δοξάζουμε μαζί με τις ουράνιες δυνάμεις τον Σωτήρα Κύριό μας, τον Υιό, μαζί με τον Πατέρα και το Άγιο Πνεύμα, την ομοούσια και αδιαίρετη Τριάδα στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.

[1] Αυτά την εποχή που ο άγιος Νικόλαος έγραφε τα κείμενα αυτά, γύρω στη δεκαετία του 30. Σήμερα ξέρουμε πως ο πληθυσμός της γης υπερβαίνει τα έξι δισεκατομμύρια ανθρώπους.

Άγιος Νικόλαος Βελιμίροβιτς, Καιρός μετανοίας: Από την Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου ως την Μεγάλη Παρασκευή: Ομιλίες Β΄, 1η έκδ., Εκδόσεις: ΠΕΤΡΟΣ ΜΠΟΤΣΗΣ, Αθήνα, 2010