Προλεγόμενα τοῦ Κανόνος τοῦ Εὐαγγελισμοῦ

Εὐαγγελισμός, ἀδελφοί, καὶ ποῖος νὰ μὴ χαρῇ εἰς τοιοῦτον κοσμοχαρμόσυνον μήνυμα; Εὐαγγελισμός, καὶ ποῖος ὀρθόδοξος νὰ μὴ εὐφρανθῇ κατὰ τὴν καρδίαν; τριπλασιάζω τὴν φωνήν, Εὐαγγελισμός, καὶ τίς νὰ μὴ λάβῃ εἰς τὴν ψυχήν του πνευματικὸν ἐνθουσιασμόν, καὶ πανευφρόσυνον ἀγαλλίασιν; Ἐπειδὴ δὲ ὁ Εὐαγγελισμὸς οὗτος δὲν δίδει καλὰ μηνύματα διὰ μάταια πράγματα: ἤτοι διὰ φθαρτὰς ἡδονάς, διὰ προσκαίρους δόξας, καὶ διὰ ῥέοντα πλοῦτον, ἀλλὰ φέρει εἰς ἡμᾶς χαροποιὰ καὶ οὐράνια εὐαγγέλια διὰ τὴν σύλληψιν τοῦ Θεοῦ Λόγου, διὰ τὴν ἀνεκλάλητον χαρὰν τῆς Θεοτόκου, διὰ τὴν ἀνάπλασιν ὅλου τοῦ Κόσμου, καὶ διὰ τὴν αἰώνιον σωτηρίαν τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων· τούτου χάριν, πῶς δὲν χρεωστεῖ κάθε Χριστιανὸς νὰ λάβῃ, ὄχι ἁπλῆν ἢ διπλῆν, ἀλλὰ τριπλῆν καὶ πολλαπλάσιον τὴν χαράν; ἢ πῶς δὲν πρέπει νὰ σκιρτήσῃ τῷ πνεύματι κάθε ὀρθόδοξος, χαρὰν ἰδικήν του τὴν χαρὰν τῆς Θεοτόκου νομίζων;

Βλέπεις, ἀγαπητέ, τὸν Ἀρχάγγελον Γαβριὴλ νὰ καταβαίνῃ ἀπὸ τὸν Οὐρανόν, καὶ νὰ στέκεται ἔμπροσθεν τῆς Κυρίας Θεοτόκου ὅλος φαιδρός, ὅλος γαληνός, καὶ ὅλος χαριέστατος, καὶ ἀκόμη δὲν εὐφραίνεσαι; ἀκούεις τὸν χαροποιὸν ἀσπασμόν, τὸν ὁποῖον μετὰ εὐσεβείας μεγάλης λέγει πρὸς τὴν Θεοτόκον «Χαῖρε κεχαριτωμένη», καὶ ἀκόμη στέκεσαι καὶ δὲν χαίρεις; Ἂν οἱ Προφῆται, ὁ Δαβίδ, λέγω, καὶ ὁ Ἡσαΐας πρὸ τόσων αἰώνων προβλέποντες μόνον μὲ τὸ ὄμμα τῆς διανοίας τὸν σωτηριώδη τοῦτον τῆς Θεοτόκου Εὐαγγελισμόν, ἔχαιρον καὶ εὐφραίνοντο, καὶ αὐτὸ τὸ ῥῆμα «Εὐαγγελίζομαι» ἐμεταχειρίζοντο, εἰς τοὺς λόγους των· ὁ μὲν γὰρ Δαβὶδ ψάλλων ἔλεγεν· «Εὐαγγελίζεσθε ἡμέραν ἐξ ἡμέρας τὸ σωτήριον τοῦ Θεοῦ ἡμῶν» (Ψαλ. 95, 2), ὁ δὲ Ἡσαΐας μεγαλοφώνως ἐκήρυττε· «Τὸ σωτήριον Κυρίου εὐαγγελιοῦνται», ( Ἡσ. 60, 6) ἄν, λέγω, ἐκεῖνοι τόσον ἔχαιρον, πῶς ἐσύ, Χριστιανέ, δὲν πρέπει νὰ χαρῇς καὶ νὰ εὐφρανθῇς, παρόντα βλέπων σήμερον τὸν παγκόσμιον καὶ κοσμοσωτήριον Εὐαγγελισμόν;

Διὰ τοῦτο λοιπὸν ἂς χαρῶμεν σήμερον, ἀδελφοί, καὶ ὅλοι ἂς εὐφρανθῶμεν τῷ πνεύματι. Παρακινεῖ δὲ ἡμᾶς εἰς τοῦτο καὶ Ἰωάννης ὁ Γεωμέτρης, προοιμιάζων ἐν τῷ εἰς τὴν ἑορτὴν λόγῳ αὐτοῦ καὶ λέγων· «Χαίρετε· τοῦτό μοι τὸ βραχὺ καὶ μέγα τοῦ λόγου προοίμιον, τοῦτο καὶ ἀρχὴ καὶ μέση καὶ τελευτή, χαίρετε· τοῦτο νῦν καὶ φύσις ὅλη καὶ Κτίσις καὶ λόγος διακελεύεται». Ἀγαλλιασώμεθα ἐν τῇ ἡμέρᾳ ταύτῃ, ἀγαπητοί, ἔχοντες μάλιστα τῆς ἀγαλλιάσεως ταύτης προεξάρχοντα καὶ ἀρχηγὸν τὸν ἐκ Δαμασκοῦ χαριτώνυμον Ἰωάννην τὸν πρόκριτον πάντων τῶν μελῳδῶν καὶ ᾀσματογράφων, τὴν ἱερὰν Μοῦσαν τῆς ἐκκλησίας, τὸν ᾠδικὸν Ὀρφέα τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν, τὸν ἄλλον ψαλμογράφον Δαβὶδ τὸν ὑπερέχοντα τὸν Ἀσὰφ καὶ τὸν Ἰδιθοὺμ καὶ τὸν Αἰθὰμ καὶ τὸν Αἰμὰν καὶ τοὺς Υἱοὺς Κορέ, τοὺς πρωτοψάλτας ὄντας τῆς παλαιᾶς Σκηνῆς τοῦ Θεοῦ· διότι αὐτὸς ὁ μελίῤῥυτος Ποιητὴς διὰ τοῦ ᾀσματικοῦ τούτου Κανόνος ὅπου ἐμελούργησεν εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Κυρίας Θεοτόκου, παρακινεῖ ὅλους ἡμᾶς νὰ χαίρωμεν καὶ νὰ ἀγαλλιώμεθα.

Καθὼς δὲ ἡ ἑορτὴ καὶ πανήγυρις τοῦ θείου Εὐαγγελισμοῦ εἶναι γεμάτη ἀπὸ χαρὰν καὶ εὐφροσύνην πνευματικήν, οὕτω καὶ ὁ Κανὼν αὐτῆς ἁρμοδιώτατα συνετέθη χαροποιὸς καὶ πανευφρόσυνος· ἐπειδὴ εἶναι μελῳδικώτατος καὶ πανηγυρικώτατος διὰ τὰ πανηγυρικὰ καὶ λαμπρὰ νοήματα καὶ λόγια ὅπου περιέχει· μάλιστα δὲ διὰ τὸν πανηγυρικὸν τέταρτον ἦχον, κατὰ τὸν ὁποῖον συνετέθη διὰ νὰ ψάλλεται· μόνος γὰρ ὁ ἦχος αὐτὸς παρὰ πᾶσι τοῖς Μουσικοῖς ἔλαβε τὴν ἐπωνυμίαν ταύτην νὰ λέγεται Πανηγυρικός. Καὶ διὰ νὰ εἰπῶ καθολικῶς, ὁ Κανὼν οὗτος εἶναι τόσον ἐνθουσιαστικός, καὶ τόσον κινητικὸς τοῦ θεοφιλοῦς πάθους τῆς πνευματικῆς χαρᾶς, ὥστε κάμνει καὶ τοὺς ψάλλοντας καὶ τοὺς ἀκούοντας, ὄχι μόνον νὰ χαίρουν ἁπλῶς, ἀλλ’ ἤδη καὶ νὰ σκιρτοῦν καὶ νὰ χορεύουν, ἂν ἦτον δυνατόν· οὕτως ἐστὶ τερπνὸς καὶ χορευτικός!

Κατὰ ἀλφάβητον δὲ ἐμελουργήθη ὁ Κανὼν ἴσως διὰ νὰ δείξῃ ὁ ᾈσματογράφος ὅτι ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ εἶναι ἀρχὴ καὶ Κεφάλαιον ὅλων τῶν ἑορτῶν· καθὼς γὰρ τὰ εἰκοσιτέσσαρα στοιχεῖα τοῦ ἀλφαβήτου εἶναι ἀρχαὶ ὅλων τῶν γραμμάτων, καὶ ἐξ αὐτῶν ἐκεῖνα ἐξήρτηνται· οὕτω καὶ ὁ Εὐαγγελισμὸς εἶναι ὅλων τῶν Δεσποτικῶν ἑορτῶν ἀρχὴ καὶ Κεφάλαιον, καὶ ἐξ ἐκείνου ὅλαι αἱ ἄλλαι ἐξήρτηνται ἑορταί. Ὅθεν εἶπεν ὁ Νεοκαισαρείας Γρηγόριος προοιμιάζων εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν· «Ἑορτὰς μὲν ἁπάσας καὶ ὑμνῳδίας δέον ἡμῖν θυσιῶν δίκην προσφέρειν Θεῷ, πρώτην δὲ πασῶν τὸν Εὐαγγελισμὸν τῆς Θεοτόκου· πάντων γὰρ ἡμῖν τῶν ἀγαθῶν ἀρχὴ γέγονεν ὁ Εὐαγγελισμὸς τῆς κεχαριτωμένης, ἡ πολυΰμνητος τοῦ Σωτῆρος Οἰκονομία, ἡ ἔνθεος αὐτοῦ καὶ ὑπερκόσμιος διδασκαλία»· Καὶ ὁ Κεραμεὺς Θεοφάνης ὁ Ταυρομενίας Ἐπίσκοπος οὕτω πανηγυρίζει· «Σήμερον ἡ Ἐκκλησία δαδουχεῖται μυστικῶς καὶ πυρσεύεται, τὴν πρώτην τῶν ἑορτῶν πανήγυριν ἄγουσα». Ἀλλὰ καὶ ὁ ὕπατος τῶν Φιλοσόφων Ψελλὸς προοιμιάζει πανηγυρίζων οὕτως· «Ἀρχὴ μὲν τῶν ὄντων Θεός, οὐχ’ ὡς συντεταγμένος τούτοις καὶ συναριθμούμενος, ἀλλ’ ὡς ἐξηρημένος καὶ ὑπερκείμενος· ἀρχὴ δὲ τῶν θείων ἑορτῶν τε καὶ πανηγύρεων ἡ τῶν Εὐαγγελίων ἀγγελία πρὸς τὴν Παρθένον καὶ Μητέρα τοῦ Λόγου παρὰ τῆς τοῦ Ἀγγέλου φωνῆς· ἀρχὴ δέ, οὐχ’ ὡς ἀτελεστέρα τῶν ἄλλων Μυστηρίων καὶ ἀναδείξεων, πολλοῦ γε καὶ δεῖ, ἀλλ’ ὡς τελεωτέρα πολλῷ τῷ περιόντι καὶ ὑπερκειμένη». Εἶπε δὲ καὶ ὁ σοφὸς Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος· «Ὡς γὰρ ἡ τοῦ φυτοῦ ῥίζα στελέχους καὶ φύλλων καὶ κλάδων ἀνθέων καὶ καρπῶν αἰτία γινώσκεται, καὶ οὐδὲν τούτων δίχα ταύτης φαίνεσθαι πέφυκεν· οὕτω τῆς ἑορτῆς δίχα ταύτης, οὐδεμία τῶν ἐξ αὐτῆς φυεισῶν ἐπιφαίνεται· καὶ δὴ σκοπῶμεν. Πεντηκοστὴ γὰρ ἐπιτελεῖται, ὅτι Ἀνάληψις προεώρτασται· καὶ Ἀνάληψις, ὅτι Ἀνάστασις· Ἀνάστασις, ὅτι Σταύρωσις· Σταύρωσις, ὅτι Βαΐα· Βαΐα, ὅτι Ἔγερσις τοῦ Λαζάρου· Λαζάρου ἔγερσις, ὅτι Μεταμόρφωσις· Μεταμόρφωσις, ὅτι Θεοφάνεια· Θεοφάνεια, ὅτι Ὑπαπαντή· Ὑπαπαντή, ὅτι Χριστοῦ Γέννησις· Χριστοῦ Γέννησις, ὅτι Εὐαγγελισμός». (Λόγῳ πρώτῳ εἰς τὸν Εὐαγγελισμόν).

Τρία δὲ ἀλφάβητα μεταχειρίζεται ὁ Μελῳδὸς ἐν τῷ Κανόνι τούτῳ, ἴσως εἰς τιμὴν τῆς Ἁγίας Τριάδος, τῆς ὁποίας ὁ εἷς σήμερον συνελήφθη· ἓν μὲν ἀλφάβητον, ἐν ταῖς ἓξ ᾨδαῖς τοῦ Κανόνος, ἓν δὲ ἐν τῇ ὀγδόῃ, καὶ ἓν ἐν τῇ ἐννάτῃ ἀντίστροφον. Προβαίνει δὲ ὅλος ὁ Κανὼν κατὰ ἀνταπόκρισιν τοῦ Ἀγγέλου πρὸς τὴν Θεοτόκον, καὶ ἀμοιβαίως τῆς Θεοτόκου πρὸς τὸν Ἄγγελον, ἕνα μὲν διὰ τὸ σαφέστερον καὶ εὐμαθέστερον καὶ δραστικώτερον· σαφέστερος γὰρ καὶ εὐμαθέστερος καὶ δραστικώτερος γίνεται ὁ λόγος, ὅταν ὁ ἕνας λέγῃ, καὶ ὁ ἄλλος ἀποκρίνεται· καὶ ἄλλο δὲ διὰ τὸ ἡδὺ καὶ χαρίεν τῶν ἀνταποκρινομένων προσώπων. Ἐμιμήθη δὲ κατὰ τοῦτο ὁ Μελῳδὸς τὸν Εὐαγγελιστὴν Λουκᾶν, γράφοντα κατὰ ἀνταπόκρισιν τὰ λόγια ὅπου εἶπεν ὁ Ἀρχάγγελος Γαβριὴλ πρὸς τὴν Παρθένον, καὶ ἀντιστρόφως τὰ λόγια ὅπου εἶπεν ἡ Παρθένος πρὸς τὸν Γαβριήλ· ὁμοίως ἐμιμήθη καὶ τὸν πρὸ ἑαυτοῦ Κωνσταντινουπόλεως ἅγιον Γερμανὸν τὸν παλαιόν, ὅς τις δι’ ὅλου σχεδὸν τοῦ εἰς τὸν Εὐαγγελισμὸν πανηγυρικοῦ λόγου του μὲ τὸ σχῆμα τῆς ἀνταποκρίσεως προβαίνει, ὡς ἐκ τῆς ἀναγνώσεως αὐτοῦ τοῦτο δῆλον γίνεται.

Τοῦτον λοιπὸν τὸν χαριέστατον τοῦ Εὐαγγελισμοῦ Κανόνα βλέπων ἐγώ, μηδὲ μίαν ἑρμηνείαν λαβόντα παρὰ τοῦ κυροῦ Θεοδώρου, ἢ ἄλλου τινὸς σοφοῦ (ἡ γὰρ τοῦ ἀνωνύμου ἑρμηνεία ὀλίγου λόγου ἀξία ἐστί), τούτου χάριν, τὴν βοήθειαν καὶ χάριν τῆς κεχαριτωμένης Θεοτόκου ἐπικαλεσάμενος, ἐτόλμησα νὰ ποιήσω κάποιαν ἑρμηνείαν εἰς αὐτόν· ἄτοπον γάρ μοι ἐφάνη νὰ ἑρμηνεύσω μὲν τοὺς ἄλλους ᾀσματικοὺς Κανόνας τῶν Δεσποτικῶν ἑορτῶν, τὸν δὲ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τοῦ κεφαλαίου τῶν ἑορτῶν Κανόνα νὰ ἀφήσω ἀνερμήνευτον· εἰ γὰρ κατὰ τὰς λέξεις φαίνεται εὔκολος καὶ σαφής, κατὰ τὸ νόημα ὅμως εἶναι δύσκολος καὶ ἀσαφής. Ἐγὼ μὲν οὖν προπορεύομαι ἔμπροσθεν διὰ τῆς ἑρμηνείας, ὑμεῖς δέ, ὦ ἀδελφοί, ἀκολουθεῖτέ μοι διὰ τῆς προσοχῆς καὶ φιληκοΐας σας.

Άγιος Νικόδημος Αγιορείτης, Εορτοδρόμιον, εκδ. Νικολάου Γλυκὺ εν Βενετία, 1836.